آزمایش های تشخیص ناباروری در زنان

ناباروری در زنان به علل مختلفی بروز پیدا می کند. پزشک برای تشخیص دلایل بروز ناباروری در زنان، ابتدا آزمایشات و معایناتی را تجویز می کند. نتایج آزمایشات و معاینات اولیه اطلاعات خوبی را برای انتخاب روش درمان مناسب در اختیار پزشک قرار می دهد؛ البته در صورت عدم امکان تشخیص علل ناباروری پس از انجام این اقدامات، پزشک آزمایشات تکمیلی را تجویز خواهد کرد.

در اغلب موارد، بیش از یک علت برای ناباروری وجود دارد که شامل مواردی همچون مشکلات تخمک‌گذاری، نارسایی تخمک، آندومتریوز، چسبندگی لگن، اختلالات رحمی، نارسایی لوله‌های فالوپ و… می‌شود. لازم به ذکر است که منظور از آندومتریوز، رشد بیش از حد سلول‌های رحمی و پیشروی آن‌ها تا لوله‌های رحمی می‌باشد؛ به حدی که در تخمک‌گذاری نیز اختلال ایجاد می‌کند. علاوه بر این، در حدود ۵ الی ۱۰ درصد از زوج‌های نابارور نمی‌توان علت ناباروری را پیدا کرد. همچنین لازم است که جهت انتخاب مناسب‌ترین درمان، چندین آزمایش‌ ناباروری طی روزهای مشخص و دقیقی از سیکل قاعدگی انجام گیرد.

گام اول در بررسی مشکل ناباروری انجام معاینات اولیه و بررسی سابقه پزشکی خانم می باشد. این بررسی ها شامل مراحل زیر است:

• بررسی سابقه دوره قاعدگی
• بررسی سابقه بیماری ها و عمل جراحی
• بررسی زمان و روش های برقراری رابطه جنسی
• بررسی سبک زندگی
• بررسی داروهای مصرفی

پزشک پس از بررسی سوابق پزشکی خانم به بررسی مشکلات دهانه رحم و واژن می پردازد. سپس وی آزمایشات تکمیلی را برای مشخص شدن علل بروز ناباروری و روش درمان تجویز می کند؛ البته این امکان وجود دارد که پزشک برای آقا نیز آزمایش اسپرم تجویز کند.

به طور کلی در مسیر شناخت علل ناباروری، آزمایش ادرار و خون در زنان و مردان و نیز تصویربرداری از اندام‌های داخلی بسیار کمک‌کننده است. همچنین با مراجعه به یک متخصص غدد تناسلی می‌توان احتمال یافتن علت ناباروری خود را افزایش داد. اطلاعاتی از قبیل: داروهای مصرفی _همانند قرص‌ها، مواد معدنی، ویتامین‌ها و مکمل‌ها_، فواصل زمانی تلاش زوجین برای بارداری، تعداد دفعات تلاش برای فرزندآوری، آخرین زمان اقدام به بارداری، تغییرات محسوس در علائم بدنی، سوابق عمل جراحی و دوره‌های درمانی، سابقه بیماری‌های مقاربتی، میزان و مدت مصرف سیگار یا الکل، اختلالات ژنتیکی زوجین، بیماری‌های خاص در خود و خانواده همچون دیابت و اختلال تیروئید، سابقه پرتودرمانی و شیمی‌درمانی و… .

پزشک به منظور بررسی سطح هورمون های مؤثر در باروری، آزمایش خون تجویز می کند. در این آزمایش، میزان هورمون های هیپوفیزی، تیروئیدی و تخمدانی نظیر هورمون های LH ،FSH، تستسترون، پرولاکتین، پروژسترون و تیروئید بررسی می شود و نتایج آزمایش ها برای بررسی ذخیره تخمدان؛ یعنی تعداد فولیکول ها، کیفیت تخمک و مشکلات موجود در فرآیند تخمک گذاری مورد استفاده قرار می گیرد.

پزشک برای بررسی سطح هورمون FSH، در روز سوم قاعدگی آزمایش خون تجویز می کند. در این آزمایش علاوه بر FSH، هورمون های LH، پرولاکتین و استرادیول e2 نیز اندازه گیری می شود. بالابودن سطح FSH و LH نشان دهنده نارسایی زودرس تخمدان و بالا بودن LH و پایین بودن FSH نشان دهنده سندروم تخمدان پلی کیستیک و یا وجود اختلال در چرخه تخمک گذاری می باشد.

در برخی از موارد پزشک آزمایش تعیین سطح هورمون های دیگر نظیر اینهیبین b و آنتی مولرین یا amh را نیز تجویز می کند. این آزمایش ها می توانند اطلاعات خوبی در زمینه ذخیره و عملکرد تخمدان در اختیار پزشک قرار دهند و موجب تعیین دوز مناسبی از داروهای تحریک تخمک‌گذاری برای بیمار شوند. سایر هورمون ها نظیر سطح پرولاکتین و هورمون های تیروئید به صورت غیرمستقیم بر باروری اثرگذار هستند. گاهی پزشک با توجه به سوابق بیماری فرد، آزمایش هایی جهت تشخیص بیماری های خودایمنی یا دیابت را نیز تجویز می کند.

هورمون محرک فولیکول (FSH)

هورمون FSH یا محرک فولیکول به عنوان هورمون تولیدشده توسط هیپوفیز، موجب بالغ شدن تخمک‌ها می‌گردد. این هورمون با افزایش در روز سوم سیکل قاعدگی، مشکلات مختلف تخمدان را آشکار می‌کند و به پزشک در درمان این اختلالات کمک می‌نماید.

هورمون استرادیول (E2)

هورمون E2 یا استرادیول نیز توسط فولیکول‌های تخمدان ترشح می‌شود و سطح آن در روز سوم پریود کاهش می‌یابد. سطح بالای این هورمون در روز سوم، به مشکلاتی نظیر کاهش ذخیره تخمدان یا تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) اشاره دارد.

هورمون پرولاکتین

هورمون پرولاکتین با ترشح از غده هیپوفیز، نقش مؤثری در روند تخمک‌گذاری و عادت ماهانه بانوان دارد؛ به طوری که هرگونه اختلال در سطح آن، موجب تداخل با هورمون‌های FSH و LH می‌شود.

هورمون LH

آزمایش LH با اندازه‌گیری سطح هورمون LH یا جسم زرد که توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود، روزهای خاصی از چرخه قاعدگی همچون روز تخمک‌گذاری را _با افزایش ناگهانی سطح هورمون در میانه سیکل_ مشخص می‌کند. باید دانست که هورمون LH در زنان موجب، تنظیم چرخه قاعدگی و فرایند تخمک‌گذاری و در مردان نیز باعث تولید تستوسترون و کمک به تولید اسپرم می‌شود. سطح این هورمون در ایام پیش از تخمک‌گذاری افزایش می‌یابد و می‌توان از طریق آن به وجود تخمدان پلی‌کیستیک پی برد.

در این آزمایش ابتدا پزشک با تجویز آزمایش خون، سطح هورمون FSH و استرادیول e2 خانم را مورد بررسی قرار می دهد و سپس برای خانم در روزهای پنجم تا نهم قاعدگی دوز خاصی از قرص کلومیفن سیترات را تجویز می کند. همچنین مجدداً در روز دهم قاعدگی آزمایش خون برای اندازه گیری سطح هورمون FSH و استرادیول تجویز می شود. مقایسه تغییرات سطح این دو هورمون قبل و بعد از مصرف کلومیفن سیترات، می تواند میزان ذخایر تخمدان را مشخص کند که به صورت نرمال باید سطح هورمون FSH در روز دهم کمتر از روز سوم باشد.

در صورتی که در آزمایش های انجام شده مشکلی مشاهده نشود پزشک برای بررسی های بیشتر، انجام آزمایش های دیگری را برای بررسی اختلالات لوله های رحم و رحم تجویز می کند. چند روش اصلی برای بررسی اختلالات رحمی وجود دارد که عبارتند از :

سونوگرافی و سونوهیستروگرافی

سونوگرافی روشی برای بررسی رحم و تخمدان است که به شناسایی فیبروئید، تومور، انسداد مجاری ادراری و کیست تخمدان کمک می کند. لازم به ذکر است که این روش کاملاً بدون درد است.

سونوهیستروگرافی ترانس واژینال، نوعی سونوگرافی است که بوسیله تزریق محلول سالین به داخل رحم انجام می شود. این روش می تواند دید بهتری از رحم در اختیار پزشک قرار دهد. اگر تمایل دارید درباره سونوگرافی های دوران بارداری بیشتر بدانید، اینجا کلیک کنید.

هیستروسالپنگوگرافی

هیستروسالپنگوگرافی برای پیدا کردن انسداد لوله های رحم یا ناهنجاری های رحمی انجام می شود. در این روش پزشک با وارد کردن لوله ای به دهانه رحم، رنگ خاصی را به درون رحم تزریق می کند. رنگ از دهانه رحم وارد لوله های رحم می گردد و پس از تزریق رنگ تصویربرداری انجام می شود؛ در این صورت اگر انسدادی در لوله های رحم وجود داشته باشد مشخص خواهد شد. در صورت وجود انسداد، پزشک به منظور بررسی عارضه هایی نظیر پولیپ آندومتر، تومور فیبروئیدی و ناهنجاری های ساختاری رحم یا لوله های رحم، انجام هیستروسالپنگوگرافی مجدد را تجویز می کند. در برخی از موارد افراد دچار عفونت خفیف پس از انجام این روش خواهند شد که به همین علت پزشک، مصرف آنتی بیوتیک را تجویز می کند.

لاپاراسکوپی

لاپاراسکوپی تکنیکی برای مشاهده لوله های رحم و رحم می باشد. این روش اغلب یک روش تشخیصی است اما در برخی از موارد کاربرد درمانی نیز دارد. در این روش پزشک داخل رحم و لوله های رحمی را به کمک یک لوله دوربین دار مشاهده می کند. این روش در تشخیص علل درد قاعدگی نظیر آندومتریوز، فیبروم ها یا کیست تخمدان و حاملگی خارجی رحمی مورد استفاده قرار می گیرد.

هیستروسکوپی

هیستروسکوپی به منظور شناسایی آندومتریوز، پولیپ، بافت زخم در دستگاه تناسلی، انسداد لوله های رحم و فیبروئید انجام می شود. برخی از این عارضه ها را می توان در حین هیستروسکوپی با برداشتن جای زخم و بافت یا از بین بردن جوش خوردگی بافت آندومتر، برطرف کرد.

در این روش نیازی به ایجاد برش نیست و به راحتی در مطب پزشک انجام می شود. در این روش لوله ای بلند از طریق واژن وارد رحم می شود. این لوله دارای یک منبع نور و دوربین است که به پزشک اجازه بررسی داخل رحم را می دهد. برای انجام این روش، داخل رحم را از محلول سالین یا گاز کربن دی اکسید پر می کنند.

در برخی از موارد افراد پس از انجام هیستروسکوپی دچار عوارض زیر می شوند:

• خونریزی
• عفونت
• واکنش آلرژیک به داروی بی حسی
• درد موقتی شانه به علت باقی ماندن گاز کربن دی اکسید

آزمایش بعد از نزدیکی یا pct

این آزمایش به منظور بررسی تحرک اسپرم در مایع مخاطی دهانه رحم و واژن انجام می شود. برای انجام این آزمایش از انجام نزدیکی جنسی تا سه روز قبل از آزمایش و انزال مرد یک روز قبل از آزمایش پرهیز شود. این آزمایش در روز های ۱۱ تا ۱۶ قاعدگی انجام می شود؛ زیرا در این بازه حجم ترشحات دهانه رحم در بیشترین حالت ممکن است. در این حالت یک تا ۵ ساعت پس از نزدیکی باید برای انجام آزمایش به آزمایشگاه مراجعه شود. در آزمایشگاه با نمونه برداری از ترشحات دهانه رحم و بررسی آن، میزان حضور و تحرک اسپرم را در ترشحات مورد بررسی قرار می دهند. وجود اسپرم های مرده یا کم تحرک می تواند نشان دهنده اقدام سیستم ایمنی بدن زن علیه اسپرم باشد. در این حالت پزشک از روش IUI استفاده می کند. اگر تمایل دارید درباره‌ی تست بعد از نزدیکی بیشتر بدانید، اینجا کلیک کنید.

اولتراسوند ترانس واژینال

دستگاه اولتراسوند همچون رادیوگرافی، به عکس‌برداری داخلی می‌پردازد؛ با این تفاوت که این تکنیک از جذب امواج صوتی کمک می‌گیرد. با اولتراسوند ترانس واژینال می‌توان مواردی از قبیل وضعیت ظاهری رحم و تخمدان‌ها، نحوه رشد جنین، فولیکول‌های رشدکرده و بالغ، پیگیری سیکل‌های ایجادشده توسط داروهای محرک تخمک‌گذاری و دوز مناسب داروها، تعداد و میزان رشد فولیکول‌ها به ویژه در زمان اهدای تخمک و… را بررسی نمود.

لازم به اشاره است که با پر کردن رحم توسط سرم استریل و انجام سونوگرافی ترانس واژینال می‌توان مشکلاتی همچون چسبندگی رحم، حفره رحم، فیبروم و پولیپ را تشخیص داد. ضمناً این روش، درد و عارضه‌ای ندارد و برای انجام آن نیازی به پر بودن مثانه نیست.

مشکلات دستگاه ایمنی بدن

مشکلات دستگاه ایمنی بدن و وجود برخی بیماری‌های خودایمنی هم می‌تواند از علل بروز ناباروری در زنان و حتی مردان باشد. به عنوان مثال، در بدن برخی خانم‌ها آنتی‌بادی‌هایی علیه اسپرم مرد ترشح می‌شود که موجب غیرفعال شدن یا نابودی اسپرم‌ها می‌گردد و حتی سقط خودبه‌خود جنین را به دنبال می‌آورد.

تست ارزیابی تخمک گذاری و کیفیت تخمک ها

برای ارزیابی تخمک‌ها و روند تخمک‌گذاری در زنان لازم است که آزمایش‌های مختلفی صورت گیرد تا علاوه بر تعیین میزان ذخیره تخمدان، مشکلات و اختلالات آن را نیز مشخص سازد. در واقع، مشکلاتی نظیر عدم تخمک‌گذاری، تخمک‌گذاری کم یا نامنظم، عادت ماهانه نامنظم یا عدم پریود در بسیاری از خانم‌ها دیده می‌شود. ضمناً با افزایش سن، روند رو به نزول کمیت و کیفیت تخمک‌ها نیز آغاز می‌گردد که اطلاع از هر یک از این تغییرات، کمک زیادی به پزشک برای یافتن علل ناباروری می‌کند.

طی آزمایش ذخیره تخمدانی، توان زن در تولید مثل براساس فاکتورهایی همچون تعداد فولیکول‌های باقی‌مانده و کیفیت و سلامت آن‌ها بررسی می‌شود. این کار معمولاً توسط اندازه‌گیری همزمان سطح FSH و استرادیول در روزهای دوم یا سوم قاعدگی صورت می‌گیرد. باید دانست که در بانوان دارای سطح بالای استروژن، اندازه‌گیری FSH به تنهایی کافی نیست و از همین‌رو میزان E2 نیز سنجیده می‌شود.

روش مرسوم دیگر، انجام یک سونوگرافی ترانس واژینال است که به خوبی تعداد فولیکول‌های موجود را مشخص می‌کند و پزشک را در تعیین نرمال بودن سطح ذخیره تخمدانی یاری می‌دهد. همچنین با انجام سونوگرافی معمولی طی روزهای دوم تا چهارم قاعدگی، امکان تشخیص تعداد تخمک‌های نابالغ نیز وجود خواهد داشت. بدین ترتیب، کم بودن این تخمک‌ها (کمتر از ۱۰ عدد)، کاهش ذخیره تخمدانی را تأیید می‌کند.

نمودار دمای پایه بدن یا BBT

با تولید تخمک، هورمون پروژسترون ترشح می‌شود تا در صورت حاملگی، از جنین حفاظت کند. از آنجایی که این هورمون دمای بدن را بالا می‌برد، با اندازه‌گیری دما در هر صبح، می‌توان افزایش دمای زمان تخمک‌گذاری را تعیین نمود.

معمولاً طی نیمه اول سیکل قاعدگی یعنی روزهای ۱ تا ۱۴، دمای بدن زیر ۳۶ درجه سلسیوس تغییر می‌کند و در روزهای ۱۵ به بعد حدود ۰.۵ الی ۱ درجه افزایش می‌یابد. با این افزایش دما در نیمه دوم سیکل قاعدگی می‌توان به وقوع تخمک‌گذاری پی برد. البته لازم به ذکر است که بالا رفتن دما طی روزهای ۱۵ تا پایان قاعدگی باید ادامه‌دار باشد و کاهش نیابد؛ در غیر این صورت، نمی‌توان این افزایش دمای موقت را ناشی از تخمک‌گذاری دانست.

بررسی ذخیره تخمدان از طریق روش های زیر انجام می شود:

• شمارش فولیکول های آنترال

فولیکول های آنترال، فولیکول هایی هستند که بالغ می شوند اما به فولیکول غالب تبدیل نمی شوند و تنها کیسه ای پر از مایع ایجاد می کنند. تعداد کم فولیکول آنترال شانس باروری را کاهش می دهد.

• سطح هورمون آنتی مولرین

هورمون آنتی مولرین توسط فولیکول های تخمدان ترشح می شود. سطح بالای این هورمون نشان دهنده ذخیره بالای تخمدان است.

• محاسبه حجم تخمدان ها

هرچه حجم تخمدان ها کمتر باشد میزان تخمک های خانم نیز کمتر است.

• آزمایش FSH

اندازه گیری این هورمون در کنار سایر هورمون ها نظیر LH و استرادیول می تواند اطلاعات خوبی درباره عملکرد و ذخیره تخمدان در اختیار پزشک قرار دهد. (این آزمایش در روز سوم قاعدگی انجام می شود.)

• اندازه گیری اینهیبین b

اینهیبین b یک عامل رشد است که در تخمدان تولید می شود و کم بودن آن، نشان از کم بودن تخمک دارد.