مهم ترین اقدامات قبل از بارداری برای زنان و مردان

دوره بارداری، یکی از مهم‌ترین دوران زندگی زوج‌ها است که گذراندن موفقیت‌آمیز آن نیازمند توجه و مراقبت‌های بسیاری می‌باشد. اقدامات و مراقبت‌های بارداری فقط به ۹ ماه حاملگی ختم نمی‌شود و بسیاری از موارد را باید پیش از اقدام به فرزندآوری مد نظر قرار داد. آشنایی با علائم و نشانه‌های هر یک از مراحل بارداری، راه‌های تقویت بدن و به ویژه رحم، رژیم غذایی مناسب بارداری، سوابق پزشکی اثرگذار بر جنین و... نکاتی است که می‌تواند شانس یک حاملگی موفقیت‌آمیز و تولد نوزاد سالم را افزایش دهد. در ادامه، به معرفی مهم ترین اقدامات قبل از بارداری که می تواند بر سلامت مادر و جنین تاثیر گذار باشد، پرداخته می‌شود.

قبل از اقدام به بارداری چه باید کرد؟

از آن‌جایی که دوره بارداری جزو مهم‌ترین دوران زندگی زنان به شمار می‌رود، بهتر است زوجین قبل از تلاش برای بچه‌دار شدن به یک پزشک متخصص مراجعه کنند و تمام نکات لازم برای دوران بارداری را دریافت نمایند. به طور کلی، ۹ ماه بارداری برای برخی خانم‌ها نسبتاً ساده و برای برخی دیگر نسبتاً سخت می‌گذرد. بااین‌حال، رعایت برخی نکاتی که برای تمامی زنان در آستانه فرزندآوری توصیه می‌شود، عبارتند از:

• در پیش گرفتن تغذیه سالم و مناسب
• مشورت و معاینه توسط متخصص یا فوق تخصص زنان و زایمان
• انجام آزمایش‌های قبل از بارداری به‌طور دقیق و کامل
• پرهیز از مصرف سیگار، الکل و دخانیات
• در پیش گرفتن سبک زندگی سالم و دوری از رفتارهای پرخطر
• حفظ تعادل در وزن و رسیدن به BMI مناسب
• سلامت جسمانی کامل و دریافت تأیید پزشک مبنی بر امکان بارداری

بیشتر بخوانید: برای بارداری سریع چه باید کرد؟

انجام معاینات پیش از بارداری

یکی از ضروری‌ترین اقدامات قبل از بارداری، انجام آزمایش‌ها و معاینات پیش از حاملگی است که برخی از آن‌ها در تمام بانوان یکسان می‌باشد و برخی معاینات دیگر بر حسب ضرورت انجام می‌شود. برای آغاز معاینات پزشکی معمولاً ابتدا پزشک به بررسی سوابق پزشکی زوجین و بیماری‌ها یا مشکلات ارثی در خانواده آن‌ها می‌پردازد و سپس وضعیت سلامت فعلی زن و شوهر و داروها یا مکمل‌های مصرفی آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. علت این کار، دستور به توقف یا کاهش مصرف برخی مکمل‌ها و داروهای مضر برای بارداری است؛ زیرا برخی داروها به مدت طولانی در بافت چربی بدن ذخیره می‌شوند و با شروع دوره حاملگی بر جنین اثر می‌گذارند.

در ادامه، پزشک درخصوص رژیم غذایی زوج، عادات ناسالم مانند سیگار کشیدن و مصرف الکل یا مواد مخدر، میزان و نوع ورزش روزانه و... با زن و شوهر صحبت می‌کند. همچنین از واکسیناسیون کامل و ایمنی بالای بدن آن‌ها در برابر بیماری‌هایی همچون سرخچه و آبله‌مرغان مطلع می‌شود. نهایتاً بنا به تشخیص پزشک، زوج باید آزمایش‌هایی را انجام دهند و در صورت لزوم، مصرف برخی قرص‌های ویتامین یا مولتی‌ویتامین را آغاز کنند.

از معاینات احتمالی این دوره باید به تست پاپ اسمیر و معاینه لگن اشاره کرد که اغلب پیش از بارداری اول یا دوم انجام می‌شود. لازم به ذکر است که هدف از انجام تست پاپ‌اسمیر، بررسی سلامت سلول‌های دهانه رحم می‌باشد.در افراد مبتلا به بیماری‌های قابل کنترل پیش از بارداری نظیر دیابت، آسم، نقص سیستم ایمنی، صرع یا فشار خون بالا، بنا به توصیه پزشک می‌بایست با یک متخصص در این زمینه مشورت کرد و از اثرگذاری درمان‌های مربوطه اطمینان حاصل نمود.

آزمایش های قبل از بارداری کدامند؟

به طور کلی، اصلی‌ترین آزمایش‌های قبل از بارداری (به ویژه از سه ماه مانده به حاملگی) شامل موارد زیر می‌شود:

• تعیین گروه خونی مادر
• بررسی کم‌خونی
• آزمایش‌های تیروئیدی
• اندازه‌گیری قند خون
• اندازه‌گیری سطح چربی خون
• تعیین نوع Rh و مثبت یا منفی بودن آن
• آزمایش پرولاکتین خون
• بررسی عفونت‌های ویروسی و سایر بیماری‌ها با منشأ ویروس
• اندازه‌گیری ویتامین D3
• بررسی جهت وضعیت ابتلا به سرخچه
• بررسی عفونت توکسوپلاسموز (Toxoplasmosis)
• آزمایش ادرار

بیشتر بخوانید: آشنایی با آزمایشات غربالگری سه ماهه اول و دوم بارداری

بررسی بیماری های ژنتیکی پیش از بارداری

با توجه به این که برخی بیماری‌ها به صورت ارثی و ژنتیکی منتقل می‌شوند، زوجین باید قبل از اقدام به فرزندآوری از نظر سوابق خانوادگی و پزشکی مورد بررسی قرار گیرند. وجود مشکلات ارثی یا بیماری‌های ژنتیکی خطرناک نظیر کم‌خونی داسی‌شکل، فیبروز کیستیک، سابقه دیابت، سابقه فشار خون، سقط مکرر جنین و... در افرادی همچون والدین، خواهر و برادر، پدربزرگ و مادربزرگ، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آن‌ها احتمال بروز این بیماری‌ها در جنین را افزایش می‌دهد؛ به همین دلیل باید به‌طور دقیق در خصوص سوابق بیماری‌های خانوادگی خود با پزشک متخصص و مشاور ژنتیک صحبت کرد.

با وجود سادگی انجام برخی آزمایش‌های ژنتیک، اغلب آن‌ها هزینه بالایی دارند و به همین دلیل این تست‌ها برای تمام زوج‌ها تجویز نمی‌شوند؛ اما در صورت مشاهده بیماری‌های ارثی یا مشکوک بودن به آن، انجام تست ژنتیک برای جلوگیری از تولد فرزند بیمار بسیار ضروری است.

سابقه حاملگی در خانم و شرایط بارداری ها

یکی از بااهمیت‌ترین اقدامات قبل از بارداری، گفت‌وگو با پزشک در مورد حاملگی‌های قبلی (در صورت وجود) و شرایط آن بارداری‌ها می‌باشد. پزشک با اطلاع از روند بارداری‌های سابق می‌تواند مشکلات احتمالی را تشخیص دهد و قبل از بارداری به درمان آن‌ها بپردازد. بنابراین ضرورت دارد که خانم‌ها تجربیات سابق خود نظیر موارد زیر را به پزشک اطلاع دهند:

• زایمان زودرس
• سقط جنین یا سقط مکرر
• پاره شدن کیسه آب
• تولد نوزاد نارس
• نوزاد کم‌ وزن
• بارداری دوقلو یا چندقلو
• مسمومیت بارداری یا پره اکلامپسی
• آمبولی (Embolus)
• دیابت بارداری
• محدودیت رشد داخل رحمی (IUGR)
• لخته شدن خون در عروق عمقی پا (DVT)
• خونریزی بعد از زایمان
• کنده شدن جفت
• سابقه تزریق خون در اثر خونریزی یا مشکلات دیگر
• اختلالات مادرزادی
• مشکلات حین زایمان یا پس از آن
• بیماری ژنتیکی یا زمینه‌ای در فرزند قبلی

بررسی جراحی های مرتبط با بارداری

اطلاع از برخی عمل‌های جراحی پیشین که جهت بارداری یا حین بارداری انجام گرفته، پزشک را برای برنامه‌ریزی به منظور ارائه یک دوره مراقبتی مناسب یاری می‌دهد. از جمله جراحی‌هایی که باید با پزشک خود درمورد آن‌ها صحبت کرد، می‌توان موارد زیر را نام برد:

• دوختن دهانه رحم
• عمل سرکلاژ
• عمل جراحی لاپاراسکوپی
• میومکتومی
• عمل لاپاراتومی

مصرف مکمل ها و مولتی ویتامین ها پیش از بارداری

همان‌طور که ذکر شد، با انجام آزمایش‌های پیش از بارداری ممکن است پزشک مصرف برخی ویتامین‌ها و مولتی‌ویتامین‌ها را برای فرد ضروری بداند. به عنوان مثال، مصرف فولیک اسید در سه ماهه اول بارداری برای پیشگیری از ناهنجاری عصبی جنین مفید است.

آغاز مصرف روزانه ۴۰۰ میکروگرم اسید فولیک از یک ماه مانده به بارداری و ادامه دادن آن در دوره حاملگی، به میزان ۵۰ تا ۷۰ درصد از خطر نقص لوله‌های عصبی مانند اسپینا بیفیدا (Spina Bifida) می‌کاهد. معمولاً اسید فولیک به صورت قرص یا مکمل‌های بارداری و مولتی ویتامین‌های حاوی آن تجویز می‌شود تا از سایر نقص‌های مادرزادی جنین نیز جلوگیری کند.

در مصرف مکمل‌ها و مولتی ویتامین‌ها می‌بایست به این نکته توجه کرد که هر دوز روزانه از آن‌ها نباید بیش از ۷۷۰ میکروگرم رتینول (RAE) ویتامین A داشته باشد؛ زیرا مصرف بی‌رویه این ویتامین، خطر نقص‌های مادرزادی جنین را افزایش می‌دهد.

علاوه بر این موارد، با توجه به مشکلات تیروئیدی و شیوع کم‌کاری تیروئید در ایران بهتر است برای کمک به سلامت جنین، مصرف مکمل‌های حاوی ید از یک ماه مانده به بارداری آغاز گردد. همچنین مصرف ویتامین D با کمک به جذب کلسیم، موجب استحکام و بهبود کیفیت استخوان‌ها می‌شود.

تغییرات مهم سبک زندگی برای داشتن بارداری سالم

در پیش گرفتن یک سبک زندگی سالم، جزو مراقبت های مهم قبل از بارداری به شمار می‌رود که اغلب شامل ترک عادات مضر و انجام اقدامات مفید برای سلامت جسم و روح است. برخی رفتارهای غلط به طور قطعی موجب نقص عضو یا مرگ جنین نمی‌شود؛ اما خطر آن را افزایش می‌دهد. این عادات ناپسند عبارتند از:

• مصرف کافئین به دلیل تحریک سیستم عصبی مرکزی، افزایش گردش خون و افزایش ریسک سقط جنین
• مصرف سیگار، نیکوتین و الکل با عوارضی همچون زایمان زودرس، تولد نوزاد کم‌وزن، مرده‌زایی و یا سقط جنین
• مصرف انواع مواد مخدر (مانند متادون، کوکائین، ماری‌جوانا، هروئین، ال‌اس‌دی، کرک و...) با خطر نقص جنین

تعیین رژیم غذایی مناسب قبل از حاملگی

انتخاب یک رژیم غذایی سالم و مناسب برای دوره بارداری و حتی قبل از آن، سلامت مادر و جنین را افزایش می‌دهد. این برنامه غذایی می‌بایست شامل انواع سبزیجات و میوه‌های تازه، غلات، مغزها، لبنیات، گوشت سفید و قرمز و سایر مواد مغذی باشد. در پیش گرفتن سبک غذایی سالم در کنترل وزن و رسیدن به وزن نرمال نقش دارد و با کاهش چربی‌های بدن، شاخص توده بدنی (BMI) را به حد نرمال می‌رساند. در صورتی که انتخاب رژیم غذایی مناسب با ورزش کردن منظم روزانه همراه شود، سلامت و قدرت بدنی مادر را افزایش می‌دهد.

حفظ وزن متعادل پیش از بارداری

رسیدن به وزن ایده‌آل قبل از اقدام به بارداری، یکی از کلیدهای حفظ سلامت مادر و جنین در دوران بارداری و کاهش خطرات و عوارض حاملگی است. همان‌طور که اشاره شد، BMI کمتر یا بیشتر از حد نرمال خطر عوارض بارداری و زایمان را افزایش می‌دهد؛ به طوری که در زنان دارای لاغری مفرط، احتمال تولد نوزاد با وزن کم، بسیار زیاد است.

همچنین در افراد دارای اضافه‌وزن یا چاقی مفرط توصیه می‌شود که یک برنامه ورزشی مناسب نظیر ۳۰ دقیق پیاده‌روی روزانه یا دوچرخه‌سواری و تمرین با وزنه، برای رسیدن به تناسب اندام در پیش گرفته شود.

بررسی عادت ماهانه و زمان تخمک گذاری

از جمله اقدامات مهم قبل از بارداری باید به تحت نظر گرفتن قاعدگی و زمان تخمک‌گذاری اشاره کرد. در زنانی که داروهای پیشگیری از بارداری مصرف می‌کنند، معمولاً با قطع داروها و آغاز مقاربت می‌توان منتظر بارداری بود. بااین‌حال برخی زنان هم به ثبت مداوم روزهای مهم چرخه پریود خود می‌پردازند یا با نرم‌افزارهای مخصوص، روز تخمک‌گذاری خود را مشخص می‌کنند تا در حوالی همان روز، اقدام به رابطه جنسی نمایند.

معمولاً با ثبت و پیگیری شاخص‌هایی مانند تغییرات دمای پایه بدن یا ترشحات دهانه رحم به مدت چند ماه، امکان تعیین روزهای تخمک‌گذاری در هر سیکل عادت ماهانه وجود دارد. به علاوه، برخی کیت‌های تشخیص علائم تخمک‌گذاری با روش‌هایی همچون بررسی تغییرات کلرید بزاق دهان، بررسی تغییرات هورمون‌های موجود در ادرار و... می‌توانند روز تخمک‌گذاری را مشخص نمایند.

تقویت رحم قبل از بارداری

رحم زنان محل اتصال و رشد جفت، تشکیل جنین و رشد و نگهداری آن به مدت ۹ ماه است و از این رو، سلامت و تقویت رحم پیش از بارداری اهمیت زیادی دارد. از جمله نکات تقویت رحم قبل از بارداری باید به موارد زیر اشاره کرد:

• مشورت گرفتن و گفت‌وگوی تلفنی یا حضوری با متخصص و فوق تخصث زنان و زایمان و نازایی
• کاهش مصرف کافئین برای کنترل تولید استروژن و جلوگیری از بیماری فیبروئید یا فیبروم رحمی
• داشتن تحرک کافی و خودداری از نشستن طولانی‌مدت برای کمک به گردش خون و پیشگیری از لختگی
• ورزش آگاهانه و هدفمند نظیر پیاده‌روی و بوگای بارداری برای افزایش قدرت و انعطاف عضلات رحم
• کاهش استرس و جلوگیری از استرس مزمن به منظور پیشگیری از آسیب‌های رحمی
• خودداری از مصرف سیگار و دخانیات به دلیل خطر عدم پذیرش و اتصال جفت توسط رحم

بیشتر بخوانید: برای تقویت رحم قبل از بارداری چه کنیم؟

حفظ سلامت جنسی برای اقدام به بارداری

داشتن سلامت جنسی برای گذراندن یک بارداری موفق و تولد نوزادی سالم، ضروری است. عدم آگاهی از برخی عفونت‌های منتقله جنسی (STIs) و درمان نکردن این بیماری‌ها قبل از بارداری، علاوه بر ایجاد مشکلاتی برای زن در دوران حاملگی ممکن است باعث انتقال بیماری به نوزاد و بروز اختلالاتی در او شود. بنابراین در مواردی بهتر است زن و شوهر قبل از اقدام به فرزندآوری، آزمایش‌های تشخیص بیماری‌های جنسی قابل انتقال را انجام دهند تا از سلامت خود مطمئن شوند یا در صورت نیاز، اقدام به درمان کنند.

به طور کلی، با تصمیم قطعی برای بارداری می‌بایست استفاده از ابزار و روش‌های پیشگیری نظیر کاندوم، اسپونج، دیافراگم، آی یو دی (IUD)، قرص‌های هورمونی، پچ یا حلقه و... را کنار گذاشت و دست‌کم پس از گذراندن یک دوره قاعدگی، اقدام به مقاربت کرد. همچنین در صورت استفاده از تکنیک Depo-Provera باید ۶ تا ۹ ماه برای بارداری منتظر ماند. 

اقدامات قبل از بارداری برای مردان

از آن‌جایی که برخی مسائل باروری ناشی از مشکلات مردان است، آن‌ها نیز در دوران پیش از اقدام به فرزندآوری باید نکات و مراقبت‌هایی را مد نظر قرار دهند. به عنوان مثال، سلامت و تقویت اسپرم به اندازه سلامت تخمک و رحم در موفقیت‌آمیز بودن بارداری نقش دارد. طبق برخی تحقیقات اولیه، ابتلا به چاقی یا خوردن غذاهای چرب در مردانی که در آستانه فرزندآوری هستند، احتمال بروز چاقی در نوزاد را افزایش می‌دهد. بنابراین به طور کلی، انجام اقدامات زیر پیش از فرزندآوری به مردان توصیه می‌شود:

• قطع مصرف الکل به دلیل آسیب رساندن به اسپرم‌ها
• کاهش وزن و رسیدن به وزن متعادل جهت افزایش تولید اسپرم و افزایش شانس باروری
• داشتن ۳۰ تا ۴۵ دقیقه تحرک و ورزش هوازی در روز مانند شنا، دوچرخه سواری و دو
• اقدام به درمان و پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی
• بررسی سوابق پزشکی و مشکلات ارثی و ژنتیکی در خانواده
• اجتناب از مصرف برخی داروهای خاص ضمن مشورت با پزشک
• مراقبت و حمایت از همسر
• عدم قرارگیری در محیط‌های آلوده شامل سموم، آفت‌کش‌ها و اشعه‌های مضر
• جلوگیری از گرم شدن بیضه‌ها

خودداری از مصرف داروهای خاص

اگرچه مصرف برخی داروهای بدون نسخه ممکن است بی‌خطر به نظر برسد، اما بسیاری از آن‌ها روی قدرت باروری مردان اثر دارد. لذا باید از مصرف خودسرانه داروهایی نظیر سولفاسالازین و نیتروفورانتوئین، سایمتیدین، کورتیزون، پردنیزولون و... خودداری کرد. همچنین گاهی ممکن است برخی داروها در آستانه اقدام به فرزندآوری، با داروهای کم‌خطر جایگزین شود.

دوری از محیط های آلوده

آلودگی‌های محیطی شامل آهک، سرب، آفت‌کش، کود شیمیایی، مواد پتروشیمی و تشعشعات رادیواکتیوی جزو مضرترین عوامل در سلامت باروری مردان است که با کاهش کیفیت اسپرم و افزایش تولید اسپرم‌های ناهنجار، باعث بروز ناباروری در مردان می‌شود. لذا در صورت تمایل به بچه‌دار شدن باید تا حد امکان از مشاغلی که دارای محیط‌های آلوده هستند پرهیز کرد. 

جلوگیری از گرم شدن بیضه ها

گرما برای بیضه‌ها حکم مانعی برای تولید اسپرم را دارد که در صورت ادامه یافتن، مشکلات باروری مختلفی به وجود می‌آورد. به همین منظور توصیه می‌شود آقایان برای حفظ قدرت باروری خود، از رفتن مداوم به حمام داغ، جکوزی و سونا خودداری کنند و بیضه‌های خود را همواره خنک نگه دارند. همچنین باید از پوشیدن لباس‌های تنگ و چسبان، استفاده از پتوی برقی و کیسه آب گرم اجتناب نمود.

نکات و اقدامات لازم قبل از بارداری دوم

باید دانست که گذراندن یک بارداری آرام و بدون دردسر در نخستین تجربه فرزندآوری، لزوماً به معنای تکرار آن در بارداری دوم و حاملگی‌های بعدی نیست و ممکن است در تجربه بعدی، بارداری دیرتر اتفاق افتد و شرایط دشوارتری را ایجاد کند. همچنین دشوار بودن بارداری اول به معنای تکرار آن در بارداری‌های بعدی نیست و بنابراین نباید انتظارات غیرواقع‌بینانه‌ای از تجربیات بارداری خود داشت.

به طور کلی در هر بارداری، بدن شرایط مختلفی را از نظر تغییرات هورمونی، سطح انرژی و... تجربه می‌کند و بنابراین نکات ذکرشده درخصوص مراقبت‌های قبل بارداری اول، برای سایر دفعات بارداری نیز مهم است و اغلب آزمایش‌ها (هم برای مرد و هم برای زن) باید مجدداً تکرار شود. 

سخن پایانی

توجه به سلامت جسمی و روانی زن و شوهر پیش از تلاش برای بچه‌دار شدن، شانس گذراندن یک بارداری موفق و تولد نوزاد سالم و قوی را افزایش می‌دهد. همچنین انجام آزمایش‌های مختلف برای اطلاع از بیماری‌های والدین و جلوگیری از انتقال آن‌ها به جنین ضرورت دارد. از همین رو، توصیه می‌شود که زوج‌ها قبل از اقدام به بارداری با یک پزشک متخصص مشورت کنند و کلیه معاینات و آزمایش‌های لازم را انجام دهند.