تعداد و اندازه فولیکول مناسب برای بارداری

یکی از سوالات رایجی که توسط افرادی که قصد بارداری دارند مطرح می شود، این است که اندازه فولیکول مناسب و طبیعی برای بارداری چه قدر است و چه تعداد فولیکول برای بارداری لازم است. در این مطلب به بررسی فولیکول مناسب برای بارداری می پردازیم.

فولیکول بخشی از ساختار تخمدان ها را تشکیل می دهد و تخمک سلولی است که به صورت منظم و در طول سیکل پریود در دیواره داخلی فولیکول ایجاد و بالغ می شود. در واقع می توان گفت فولیکول همانند یک ساک، سلول تخمک در تخمدان را احاطه کرده است. پس فولیکول، سلول تخم یا اووسیت نیست.

زمانی که فولیکول از طریق هورمون ها تحریک و بزرگ شود، از مایعی پر خواهد شد. تخمک در حالی که به یکی از دیواره های فولیکول متصل است در داخل فولیکول شروع به رشد می کند. زمانی که فولیکول تخمدان (Ovarian Follicle) کاملاً بالغ شد، پروسه تخمک گذاری آغاز می شود. در این مرحله فولیکول، تخمک را رها می کند و تخمک رها شده به سمت لوله های رحمی حرکت می کند.

بررسی تعداد و اندازه فولیکول های مناسب بارداری _که از آن ها به عنوان فولیکول های آنترال (antral follicle) یاد می شود_ اولین گام برای ارزیابی شرایط باروری زنان است. برای بررسی فولیکول ها و تشخیص میزان ذخیره تخمدان، از روش هایی نظیر سونوگرافی واژینال و تست های هورمونی مانند آنتی مولرین انجام می شود.

فولیکول چیست؟

همان‌طور که اشاره شد، فولیکول‌ها جداره پوشاننده تخمک‌ها هستند که درون تخمدان قرار دارند. فولیکول به‌عنوان یک کیسه‌پر از مایع علاوه بر نگهداری تخمک‌ها و کمک به بلوغ آن‌ها، محل رشد سلول‌هایی جهت تولید استروژن نیز به شمار می‌رود. لازم به ذکر است که طی هر چرخه تخمک‌گذاری، چندین فولیکول شروع به رشد می‌کند؛ اما تنها یکی از آن‌ها تخمک درون خود را بالغ می‌سازد و آزاد می‌کند.

به عبارتی، همواره حدود ۹۹ درصد از فولیکول‌ها موفق به آزادسازی تخمک نمی‌شوند و از هم می‌پاشند. در این ‌بین، تخمک آزادشده به‌عنوان گامت ماده، همراه با اسپرم مرد به‌عنوان گامت نر لقاح می‌یابد و آغاز رشد جنین را رقم می‌زند.

باید دانست فعالیت تخمدان در هر چرخه قاعدگی، شامل مراحلی تحت عنوان بالغ شدن فولیکول یا فاز فولیکولار (Follicular Phase) ، تخمک‌گذاری و تشکیل جسم زرد یا فاز لوتئال (Luteal Phase) است که با رها شدن تخمک نهایتاً می‌تواند به تشکیل جنین و تولد نوزاد منجر شود. همچنین به این نکته نیز توجه داشته باشید که در بانوان تا پیش از آغاز قاعدگی، بسیاری از تخمک‌ها از بین می‌رود؛ اما با شروع قاعدگی نیز هر ماه تنها یک تخمک به بلوغ کامل می‌رسد و بسیاری از فولیکول‌ها نابود می‌گردد.

از آن‌جایی که در سنین پایین‌تر همواره تخمک‌های قوی و باکیفیت برای لقاح انتخاب می‌شود، با افزایش سن خانم تعداد و کیفیت تخمک‌ها کاهش می‌یابد و در نتیجه قدرت باروری زن کمتر می‌شود. همچنین کاهش کیفیت تخمک‌ها در سنین بالا، خطر سقط جنین را برای مادران مسن افزایش می‌دهد.

بیشتر بخوانید: کیفیت و کمیت تخمک؛ عاملی مؤثر در قدرت باروری زنان

تعداد فولیکول برای بارداری

هر نوزاد دختر با تعداد مشخصی تخمک در تخمدان خود متولد می شود. در واقع هر جنین دختر، در هفته اول دارای یک تعداد مشخص سلول تخمک می باشد که با شروع دوره قاعدگی، هر ماه یکی از این تخمک ها در داخل فولیکول بالغ شده و از آن آزاد می شود؛ به همین علت با افزایش سن، تعداد تخمک ها یا در واقع همان ذخیره تخمدان و شانس بارداری کاهش می یابد.

اندازه فولیکول مناسب برای بارداری چه قدر است؟

اندازه طبیعی فولیکول بالغ برای بارداری و تخمک گذاری حدود ۱۸ تا ۲۴ میلی متر است. در هر سیکل تعدادی از فولیکول ها بالغ می شوند اما تنها در هر ماه یک فولیکول پروسه بالغ شدن را طی کرده و تخمک آزاد می کند و مابقی فولیکول ها تحلیل می روند.

در چرخه تحریک‌شده نیز لازم است ابعاد فولیکول‌ها به حداقل ۱۸ میلی‌متر برسد که طی یک بازه ۳۶ ساعته پس از تجویز هورمون HCG، بتوان تخمک‌ها را جمع‌آوری کرد. البته باید دانست هم در چرخه طبیعی و هم در تخمک‌گذاری تحریک‌شده، رشد کافی یک فولیکول لزوماً منجر به تشکیل تخمک بالغ نمی‌شود.

از علائم تشکیل فولیکول‌های کوچک و ریز باید به تغییرات هورمونی همچون افزایش هورمون مردانه، تأخیر در قاعدگی، چاقی و پرمویی اشاره کرد که به سندروم تخمدان پلی کیستیک معروف است و برای بارداری، نیازمند طی کردن درمان‌های پزشکی می‌باشد.

در یک حالت دیگر که با نام Multi cystic شناخته می‌شود، معمولاً علائم بارداری مشاهده نمی‌گردد؛ اما به‌طورکلی این وضعیت موجب نازایی نمی‌شود و گاهی بدون درمان آن نیز می‌توان باردار شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اندازه فولیکول‌های ریز و کوچک طی هر روز از سیکل قاعدگی متفاوت است و معمولاً در روز ۱۴ پریود به حداکثر خود یعنی ۱۵ میلی‌متر می‌رسد.

بدین ترتیب بهترین راه برای سنجش اندازه فولیکول‌ها، سونوگرافی در میانه سیکل قاعدگی می‌باشد؛ هرچند گاهی پس‌ از آن نیز فولیکول‌ها بزرگ‌تر می‌شوند.

اندازه فولیکول در چرخه پریود

برای وقوع بارداری در طول چرخه قاعدگی به ویژه در افراد تحت درمان ناباروری، مناسب بودن اندازه فولیکول اهمیت زیادی دارد. از آن‌‌جایی که رشد روزانه هر فولیکول قبل از بلوغ فولیکول حدود ۰.۳ میلی‌متر و پس از آن (به دلیل ترشح هورمون استرادیول) بین ۱ تا ۲ میلی‌متر است، پزشک به‌طور مرتب با سونوگرافی واژینال به بررسی تعداد و ابعاد فولیکول‌ها می‌پردازد.

همانطور که گفته شد اندازه طبیعی یک فولیکول برای وقوع بارداری، بین ۱۸ تا ۲۴ میلی‌متر است که اغلب در روز ۱۳ سیکل قاعدگی به حداکثر خود (یعنی ۱۸ تا ۳۰ میلی‌متر) می‌رسد؛ هرچند فولیکول‌های بالای ۲۴ میلی‌متر معمولاً دارای تخمک زنده برای باروری نیستند.

با توجه به این چرخه، بیشترین تخمک‌گذاری در روز ۱۴ سیکل پریود اتفاق می‌افتد که بدین ترتیب بهترین زمان جهت اقدام به بارداری برای افراد دارای قاعدگی منظم، ۱۴ روز مانده به پریود بعدی است. البته در هر تخمک‌گذاری ممکن است بیش از یک تخمک آزاد شود که زمان آزادسازی آن‌ها ۲۴ ساعت طول می‌کشد و می‌توان گفت شانس بارداری در طول هر ماه، حدود ۲۰ درصد می‌باشد.

با توجه به روند رشد فولیکول‌ها تا رسیدن به بلوغ، اندازه فولیکول مناسب باروری در روز ۱۱ پریود حدود ۱۱ میلی‌متر است. لازم به ذکر است که برای بازیابی فولیکول‌ها در طول عمل پانکچر (تخمک‌کشی) باید دست‌کم سه فولیکول بالغ یا نزدیک به بالغ، به دست آید.

فولیکول آنترال چیست؟

آشنایی با فولیکول‌های آنترال نقش مهمی در تشخیص میزان ذخیره تخمدان دارد. باید گفت که فولیکول‌های اولیه در ابتدای رشد خود، ابعاد بسیار کمی دارند و با اندازه‌ای حدود ۲۵ میکرومتر، حتی توسط سونوگرافی نیز قابل‌تشخیص نیستند.

این فولیکول‌ها در تعداد زیاد، هر روز با سیگنال‌های هورمونی شروع به رشد می‌کنند و اندک‌اندک برخی از آن‌ها از بین می‌روند؛ تا جایی که تنها تعدادی از فولیکول‌ها به ابعاد بزرگ‌تری در حدود ۲ تا ۱۰ میلی‌متر می‌رسند. طی چنین وضعیتی که به مرحله سوم رشد فولیکول معروف است، حفره‌ای پر از مایع به نام آنتروم در فولیکول تخمدان ایجاد می‌شود و بدین ترتیب، «فولیکول آنترال» نام می‌گیرد.

به طور خلاصه هر چه تعداد فولیکول‌های آنترال تخمدان بیشتر باشد، میزان ذخیره تخمدانی و درنتیجه شانس باروری نیز بالاتر است. ضمناً برای تشخیص تعداد فولیکول آنترال موجود در تخمدان می‌توان علاوه بر سونوگرافی، از آزمایش خون جهت تعیین سطح هورمون ضد مولر (AMH) بهره برد. اگر نیاز به اطلاعات تکمیلی درباره آزمایش آنتی مولرین دارید، مطلب همه چیز درباره آزمایش AMH را مطالعه نمایید.

بیشتر بخوانید: فولیکول آنترال چیست و چه تاثیری در بارداری دارد؟

فولیکول غالب چیست؟

یکی از فولیکول‌های آنترال که نهایتاً برای تخمک‌گذاری انتخاب می‌شود، فولیکول غالب یا فولیکول برتر نام دارد که از ابعاد و سرعت رشد بالاتری نسبت به دیگر فولیکول‌ها برخوردار است. با از بین رفتن سایر فولیکول‌ها طی فرایند آترزی فولیکولی (یک فرآیند بیولوژیکی برای حذف یا ناپدید کردن فولیکول‌های اضافی)، فولیکول بالغ یا گراف آماده تخمک‌گذاری می‌گردد.

فولیکول غالب دارای ابعادی بین ۲۲ تا ۲۴ میلی‌متر و گاهی ۱۸ تا ۳۶ میلی‌متر است که این ابعاد، اندازه فولیکول مناسب برای بارداری می‌باشد؛ به عبارتی، درصورت مشاهده این فولیکول می‌توان رخ دادن تخمک‌گذاری را پیش‌بینی کرد و چنانچه تخمک آزاد شده از فولیکول با اسپرم لقاح پیدا کند، بارداری نیز اتفاق میفتد.

بیشتر بخوانید: روش محاسبه زمان تخمک گذاری بعد از پریود

بااین‌حال، باید توجه نمود که تمام موارد ذکرشده به فرایند طبیعی تخمک‌گذاری اشاره دارد؛ اما در صورت تحریک تخمک‌گذاری با داروهای هورمونی همچون HCG در یک سیکل تحریک‌شده، تعداد بیشتری از فولیکول‌های آنترال در اندازه‌های متفاوتی رشد می‌یابند. این تکنیک به‌عنوان یک روش کمک‌باروری، برای انتخاب بالغ‌ترین تخمک جهت لقاح با اسپرم به کار می‌رود.

باید دانست که فولیکول‌ها، مسئولیت تغذیه تخمک و حفاظت از آن را بر عهده دارند. همچنین فولیکول‌ها با انتشار هورمون‌های اصلی تولیدمثل مانند استرادیول و مهارکننده B، موجب کنترل میزان تولید GnRH، FSH و LH توسط غده‌های هیپوفیز و هیپوتالاموس می‌شوند.

درواقع، تولید هورمون جنسی زنانه یا استرادیول از وظایف اصلی فولیکول غالب است که به همکاری سلول‌های گرانولوزا و تکا نیز بستگی دارد. ضمناً فولیکول‌هایی که تخمک خود را آزاد می‌کنند، بعدازاین فرایند نیز به ترشح هورمون‌های پروژسترون و استروژن می‌پردازند.

نحوه بالغ شدن فولیکول تخمدان

در شروع هر سیکل، حدود ۱۲ تا ۲۰ فولیکول دارای تخمک نارس در اثر هورمون FSH شروع به رشد می‌کنند تا فولیکول ثانویه ایجاد شود. در روز نهم چرخه قاعدگی تنها یک فولیکول ثانویه باقی مانده و مابقی از بین می‌روند که بافت احاطه‌کننده این فولیکول منجربه تولید هورمون‌های استروژنی می‌گردد.

همچنین فولیکول باقی‌مانده به عنوان فولیکول غالب، مقدار زیادی هورمون استرادیول تولید می‌کند و در روز ۱۴ سیکل پریود، ترشح هورمون LH از غده هیپوفیز افزایش یافته و این امر سبب تبدیل فولیکول ثانویه یا ثالثیه می‌شود که در حدود ۲۴ تا ۳۶ ساعت بعد تخمک را رها می‌کند. پس از آن نیز ترشح هورمون پروژسترون از فولیکول آغاز می‌شود که تا وقوع خون‌ریزی ماهانه _درصورت عدم بارداری_ ادامه می‌یابد.

نحوه تشخیص ذخیره تخمدان کافی

برای تشخیص کافی بودن ذخیره تخمدان و میزان فولیکول‌های مناسب جهت باروری، راه‌های مختلفی وجود دارد. این روش‌ها شامل تست هورمونی _از قبیل هورمون‌های FSH، AMH، LH، استرادیول و…_، انجام شکل‌های مختلف سونوگرافی واژینال و همچنین تکنیک‌های شمارش تعداد فولیکول‌ها می‌شود.

برای تشریح این روش باید گفت که در ۵ روز نخست چرخه تخمک‌گذاری و ترجیحاً در روز سوم سیکل، تعداد فولیکول‌های آنترال هر تخمدان همراه با نحوه رشد و تکامل آن‌ها طی چرخه‌های طبیعی یا تحریک‌شده اندازه‌گیری می‌شود که اندازه فولیکول‌ها یا میانگین قطر آن‌ها در سونوگرافی دوبعدی این مرحله، معمولاً بین ۲ تا ۱۰ میلی‌متر می‌باشد.

البته تعداد فولیکول‌های آنترال را در هر روز از چرخه قاعدگی می‌توان اندازه گرفت؛ اما معمولاً نوسانات آن طی روزهای مختلف، تا ۳۰ درصد متفاوت می‌باشد که باز هم این امر تأثیر چندانی بر انتخاب پروتکل تحریک تخمدان طی درمان IVF ندارد.

به مجموع فولیکول‌های آنترال شمارش‌شده از هر دو تخمدان، فولیکول‌های AFC گفته می‌شود که شمارش آن‌ها نقش مهمی در تعیین ذخیره تخمدان و پیش‌بینی نحوه پاسخ بدن به تحریک تخمدان (تحریک بیش‌ازحد یا پاسخ ضعیف) دارد. همچنین این تعداد، شانس موفقیت درمان IVF را تا حدودی ارزیابی می‌کند.

تعداد فولیکول‌های کمتر از ۶ عدد به معنی ذخیره تخمدان کم و کاهش نرخ زایمان، بین ۶ تا ۱۰ عدد نشان‌دهنده ذخیره تخمدان طبیعی و کافی و بیش از ۱۲ عدد هم نمایان‌گر ذخیره تخمدان زیاد است. ‌‌باید اشاره کرد که گزارش تعداد فولیکول‌های آنترال یک خانم، می‌بایست توسط یک سونولوژیست ماهر و با سابقه تحت نظر یک سوپروایزر، صورت گیرد تا احتمال خطا را به حداقل برساند.

تعداد زیاد فولیکول‌ها، خطر تحریک بیش‌ازحد تخمدان و بروز سندرم تخمدان تحریک‌شده را افزایش می‌دهد. همچنین تحقیقات نشان داده که تعداد فولیکول کمتر یا مساوی ۴، ریسک وقوع یائسگی طی هفت سال آینده را به ۳۵ درصد می‌رساند؛ درحالی‌که این مقدار برای افراد دارای بیش از ۴ فولیکول آنترال حدود ۱۳ درصد است.

برای افراد دارای ذخیره تخمدانی اندک، استفاده از روش‌های کمک‌باروری شانس وقوع بارداری را افزایش می‌دهد. البته واکنش‌های نامناسب به درمان‌های باروری، در بانوان دارای ذخیره تخمدان کم یا زیاد دیده می‌شود؛ لذا معمولاً بارداری تا زمان رسیدن ذخیره تخمدانی به حد طبیعی، به تعویق می‌افتد.

نقش فولیکول ها در سیکل قاعدگی

سیکل قاعدگی را می توان به دو بخش قبل از تخمک گذاری و بعد از تخمک گذاری تقسیم کرد:

قبل از تخمک گذاری

از اولین روز خونریزی قاعدگی تا زمان تخمک‌گذاری را فاز فولیکولی (follicular phase) می‌نامند. در بازه قبل از تخمک گذاری، فولیکول ها در تخمدان شروع به رشد می کنند که بهترین تخمک را برای آزادسازی، به بلوغ برسانند. بافت اطراف این فولیکول، عامل ترشح هورمون استروژن می باشد.

استروژن با گردش در دهانه رحم سبب تولید موکوس و رشد بافت رحم برای ایجاد مکانی مناسب جهت لقاح تخمک و اسپرم می شود. موکوس ماده ای است که حرکت اسپرم به سمت لوله های فالوپ را تسهیل می کند.

بیشتر بخوانید: علائم آزاد شدن تخمک چیست؟ آشنایی با علائم تخمک گذاری

باید دانست که با آغاز فروریختن آندومتر (پوشش ضخیم رحم) در نخستین روز فاز فولیکولی، خونریزی قاعدگی شروع می‌شود و معمولاً بین ۳ تا ۱۰ روز طول می‌کشد. طی این دوران، انقباض رحم برای کمک به فروریختن آندومتر باعث احساس درد و گرفتگی در لگن، پاها و کمر می‌شود. با پایان خونریزی، رشد فولیکول‌ها و بالغ شدن تخمک‌ها مجدداً تا روز تخمک‌گذاری ادامه می‌یابد.

بعد از تخمک گذاری

در زمان تخمک گذاری، غده هیپوفیز سبب ترشح هورمون LH می شود. ترشح این هورمون دستور رها شدن تخمک را صادر می کند؛ بعلاوه LH سبب ترشح هورمون پروژسترون از فولیکول نیز می شود. اگر لقاح تخمک و اسپرم اتفاق بیفتد، ترشح این هورمون امتداد پیدا می کند.

سلول حاصل از ترکیب تخمک و اسپرم سبب ترشح هورمون HCG می شود که این هورمون باعث ادامه پیدا کردن ترشح هورمون پروژسترون و استروژن نیز می گردد. حال در صورتی که بارداری رخ ندهد، ترشح پروژسترون کاهش یافته و دیواره رحم فرو می ریزد و خونریزی دوره پریود آغاز می شود.

سندرم فولیکول خالی چیست؟

گاهی باوجود رشد کافی و اندازه طبیعی فولیکول، نمی‌توان درون آن تخمک بالغی یافت. سندرم فولیکول خالی یا سندرم فولیکول تهی به وضعیتی اشاره دارد که باوجود سطح کافی هورمون استرادیول (هورمون تولید شده توسط سلول‌های آستر دیواره فولیکول) و رشد مناسب فولیکول، بازیابی تخمک طی تحریک تخمدان در روش IVF امکان‌پذیر نمی‌باشد و ناباروری درمان نمی‌شود.

این سندرم قابل پیش‌بینی و پیشگیری نیست و علت مشخصی هم ندارد؛ اما به نظر می‌رسد عواملی نظیر اختلال در بلوغ فولیکول، مشکلات حین تجویز HCG و نیز پاسخ‌های غیرطبیعی به روند درمان باعث زمینه‌سازی چنین عارضه‌ای شود.

ضمناً باید گفت که شیوع این سندرم نادر در بانوان دارای ناباروری اولیه (بدون حتی یک‌مرتبه بارداری) که تعداد مناسبی از فولیکول‌ها را در تخمدان خود دارند، بیشتر است و با افزایش سن نیز احتمال بروز آن افزایش می‌یابد. بااین‌حال، از آنجایی که هیچ روشی برای تشخیص خالی بودن فولیکول وجود ندارد، اغلب تا پیش از تخمک‌کشی نمی‌توان این مشکل را شناسایی کرد.

لازم به ذکر است که در گروهی از بانوان، خالی بودن فولیکول از تخمک یک اتفاق تصادفی می‌باشد و با تکرار روند تخمک‌گیری برطرف می‌شود. این وضعیت که به سندرم فولیکول خالی کاذب معروف است، یک عارضه جدی به‌حساب نمی‌آید و نیاز به تکرار درمان جهت دریافت مجدد تخمک دارد.

در خصوص تشخیص سندرم فولیکول تهی از نوع کاذب آن، تحقیقات بسیاری صورت گرفته که نشان می‌دهد سطح هورمون آنتی‌مولرین و همچنین تعداد فولیکول‌های بالغ تخمدان در مبتلایان به این سندرم بسیار کمتر از دیگران است؛ لذا می‌توان با آزمایش این موارد، از تکرار روند تخم‌گیری در افرادی با یک‌بار خالی بودن فولیکول جلوگیری نمود.

درمان تنبلی تخمدان با تحریک تخمک‌گذاری

تحریک تخمک‌گذاری به‌عنوان یکی از روش‌های درمان تنبلی تخمدان نیز به شمار می‌رود. درواقع با استفاده از داروهای محرک تخمک‌گذاری، تعداد و کیفیت تخمک‌ها افزایش می‌یابد و مشکلات ناباروری نظیر تنبلی تخمدان، اختلالات آزادسازی تخمک، تخمک‌گذاری نامنظم و همچنین بیماری تخمدان پلی کیستیک (PCOS) درمان می‌شود.

بیشتر بخوانید: تنبلی تخمدان چیست و چگونه تشخیص داده می شود؟

در چنین شرایطی، یافتن علت اصلی و قطعی ناباروری ضرورت دارد؛ بااین‌حال در اغلب درمان‌های کمک‌باروری، معمولاً روش‌های تحریک تخمک‌گذاری مورداستفاده قرار می‌گیرد. تحریک تخمک‌گذاری در زنان با عملکرد طبیعی تخمدان، ضروری نیست و می‌توان از تخمک‌های آزادشده حین چرخه طبیعی نیز استفاده کرد. همچنین در تکنیک‌هایی نظیر IVF و ICSI بهتر است از تحریک بیش‌ازحد تخمدان اجتناب نمود.

زمان تزریق آمپول HCG

درصورتی که اندازه فولیکول‌ها حداقل ۱۵ میلی‌متر و سطح هورمون استرادیول ۰.۴۹ نانومول/ لیتر باشد، می‌توان برای تزریق آمپول HCG اقدام کرد. البته به گفته پزشکان، وضعیت مناسب‌تر شامل اندازه فولیکول ۱۸ میلی‌متر و سطح سرمی استرادیول ۰.۹۱ نانومول/ لیتر است؛ به‌طوری‌که با رسیدن تعدادی از فولیکول‌ها به ابعاد ۱۸ میلی‌متر، سطح هورمون HCG (عامل تخمک‌گذاری) افزایش می‌یابد.

بیشتر بخوانید: آمپول hCG چیست و چه تاثیری در بارداری دارد؟

ضمناً جهت جلوگیری از وقوع سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) باید در میزان تزریق اچ‌سی‌جی دقت کرد. معمولاً با گذشت ۳۶ ساعت از تزریق هورمونی نیز عمل پانکچر یا استخراج تخمک انجام می‌شود.

نقش اندازه فولیکول در جنسیت جنین

برخلاف برخی تصورات، اندازه فولیکول نیز هیچ نقشی در جنسیت جنین ندارد و مسئله‌ای کاملاً متفاوت محسوب می‌شود. باید گفت که جنس نوزاد بر اساس نحوه تقسیم شدن کروموزوم‌ها مشخص می‌گردد. هر سلول، ۲۳ جفت (۴۶ عدد) کروموزوم را در برمی‌گیرد که یک جفت از آن‌ها، کروموزوم‌های جنسی می‌باشد. لذا جفت XX باعث ایجاد جنین دختر و جفت XY باعث شکل‌گیری جنین پسر می‌شود.

در خصوص نحوه شکل‌گیری این ترکیب باید ذکر کرد که طی فرایند تولید اسپرم (اسپرماتوژنز) و تقسیم شدن یک سلول به دو سلول با ۲۳ کروموزوم، یک مجموعه شامل کروموزوم X و دیگری حاوی کروموزوم Y می‌شود. به‌علاوه، سلول‌های تخمک تنها از کروموزوم X برخوردار است. لذا در صورت ترکیب مجموعه اول با تخمک، نوزاد دختر و در صورت ترکیب مجموعه دوم، نوزاد پسر شکل می‌گیرد. در چنین شرایطی اندازه فولیکول نیز نقشی در تعیین جنسیت نخواهد داشت.

بیشتر بخوانید: تاثیر سایز فولیکول در پسردار شدن؛ شایعه یا واقعیت؟

نقش تخمدان چپ و راست در جنسیت جنین

اگرچه به اعتقاد برخی، تخمک‌گذاری از تخمدان چپ یا راست در تعیین جنسیت جنین مؤثر است؛ اما چنین ادعایی هنوز اثبات نشده و گزارش‌هایی نیز در خصوص تولد فرزندان دختر و پسر در زنانی با تنها یک تخمدان وجود دارد.

در فرایند تخمک‌گذاری، آغاز تکامل فولیکول‌های اولیه تخمدان توسط هورمون محرکه فولیکولی صورت می‌گیرد. با ترشح هورمون FSH از غده هیپوفیز قدامی، فعالیت سلول‌های تخمدان بیشتر می‌شود و امکان رشد و بالغ شدن فولیکول‌های متعدد در هرماه را فراهم می‌سازد.

سپس فولیکول غالب با تأثیرپذیری از هورمون LH به نهایت رشد خود می‌رسد و تخمک خود را آزاد می‌کند. این هورمون همچنین موجب تورم همه سلول‌های لوتئینی (فولیکولی) می‌گردد و آن‌ها را طی ۱ الی ۲ روز به جسم زرد تبدیل می‌کند.

لازم به ذکر است که در ۱۴ روز اول چرخه تخمک‌گذاری و پیش از آزاد شدن تخمک، سلول‌های فولیکولی به ترشح استروژن می‌پردازند و پس‌ازآن نیز توده‌های جسم زرد، باعث آزادسازی هورمون پروژسترون جهت آماده کردن رحم و پستان‌ها _برای شیردهی_ می‌شوند.

پروژسترون علاوه بر جلوگیری از دفع تخمک‌ یا جنین داخل رحم، سلول‌های غده‌ای آندومتر و پستان را بزرگ‌تر می‌کند و انقباضات رحم را مهار می‌نماید؛ البته افزایش سطح استروژن با ارسال سیگنال‌هایی به غده هیپوفیز، به مرور زمان تولید FSH را نیز کاهش می‌دهد. 

تمام این مراحل، در تخمدان‌های چپ و راست صورت می‌پذیرد تا سلول تخم را به مرحله لانه‌گزینی، تبدیل به جنین و رشد آن تا مرحله تولد برساند. لذا عوامل مهم دیگری در شکل‌دهی به جنسیت نوزاد نقش دارد که فارغ از محل تولید تخمک در بدن زن می‌باشد.

بیشتر بخوانید: روش pgd؛ بهترین روش تعیین جنسیت جنین قبل از بارداری

رابطه تعداد و اندازه فولیکول با دوقلو زایی

با بالارفتن سن بارداری در بسیاری از بانوان و افزایش استفاده از روش‌های کمک‌باروری، شانس دوقلوزایی و چندقلوزایی نیز افزایش یافته است. هم‌اینک نیز بررسی‌هایی صورت گرفته تا رابطه تعداد و اندازه فولیکول‌ها بر دوقلوزایی را مشخص کند.

طبق بررسی‌ها، در برخی موارد با آزادشدن بیش‌از یک تخمک از فولیکول‌های درون تخمدان زن، هر تخمک با یک اسپرم مجزا لقاح می‌یابد و بدین‌ترتیب دوقلو یا چندقلوی غیرهمسان به‌وجود می‌آید. این وضعیت که اغلب به سابقه خانوادگی و ژنتیکی زن وابسته است، در سنین مختلف رخ می‌دهد؛ اما با افزایش سن و استفاده از برخی داروهای هورمونی یا درمان‌های کمک‌باروری نظیر IVF، شانس آزادشدن دو یا چند تخمک و تولد چندقلوها بیشتر می‌شود.

در شرایطی که تنها یک اسپرم و تخمک با هم لقاح یابند؛ ولی در همان مراحل اولیه تقسیم شوند، دوقلوهای همسان به وجود می‌آیند. هرچه این تقسیم در مراحل اولیه‌تر صورت گیرد، همسان بودن دوقلوها بیشتر خواهد بود.

سوالات متداول

اندازه فولیکول مناسب برای تخمک کشی چقدر است؟

با انجام فرایند تحریک تخمدان باید دست‌کم ۳ فولیکول بالغ یا نزدیک به بالغ با قطر متوسط ۱۶ الی ۲۰ میلی‌متر مشاهده شود. درصورت شناسایی دو فولیکول به ابعاد ۱۶ تا ۲۰ میلی‌متر و یا حداقل دو فولیکول به ابعاد ۱۳ تا ۱۵ میلی‌متر می‌توان بازیابی تخمک‌ها را ادامه داد.

در یک دوره IVF باید چند فولیکول داشته باشیم؟

هدف از درمان آی وی اف، جمع‌آوری تعدادی تخمک برای انجام لقاح آزمایشگاهی است؛ لذا از آنجایی که همه فولیکول‌ها دارای تخمک _یا حتی تخمک بالغ_ نیستند، گاهی تعداد بیشتری از فولیکول‌ها طی دوره درمانی جمع‌آوری می‌شوند.

اندازه نرمال فولیکول در روز ۱۳ سیکل قاعدگی چقدر است؟

یک فولیکول بالغ و آماده لقاح، در روز ۱۳ قاعدگی دارای قطری بین ۱۸ تا ۳۰ میلی‌متر می‌باشد و متوسط ابعاد آن در نیمه سیکل پریودی حدود ۱۵ میلی‌متر است.

آیا یک فولیکول می تواند دو تخمک آزاد کند؟

بله؛ از هر فولیکولی که در طی یک چرخه قاعدگی به طور کامل رشد کند، یک و گاهی دو تخمک آزاد می‌شود.

اندازه فولیکول مناسب برای بارداری پسر چقدر است؟

به‌طورکلی نمی‌توان از روی اندازه و ابعاد فولیکول، دختر یا پسر شدن نوزاد را تعیین کرد و همان‌گونه که ذکر شد، جنسیت جنین به عوامل دیگری بستگی دارد.

آیا آی وی اف روی فولیکول تخمدان اثر می گذارد؟

بله؛ گاهی به علت حساسیت بالای تخمدان‌ها، داروهای تحریک‌کننده موجب بروز سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) می‌شود که با وجود نادر بودن و مشاهده در میان تنها ۵ درصد از بیماران، این وضعیت نسبتاً خطرناک است و باید تحت نظر پزشک مورد درمان قرار گیرد.

در دوره مصرف کلومیفن باید چند فولیکول داشته باشیم؟

در طول مصرف داروی محرک کلومیفن یا کلومید (Clomid)، وجود یک یا دو فولیکول با اندازه مناسب نیز برای بارداری کافی است و با داشتن دو فولیکول، امکان بارداری دوقلو وجود دارد.

در یک دوره آی یو دی یا چرخه گنادوتروپین باید چند فولیکول داشته باشیم؟

در این شرایط هم کافی است تنها ۱ یا ۲ فولیکول بالغ شوند؛ اما گاهی تعداد فولیکول‌های دریافتی به ۳ یا ۴ عدد می‌رسد که در این صورت ممکن است درمان متوقف شود. باید دانست که طی درمان با داروهای تزریقی یا گنادوتروپین‌ها، احتمال بارداری دوقلو افزایش می‌یابد.