کدام یک از بیماری های بیضه مردان باعث ناباروری می شود؟

بیضه‌ها، وظیفه ساخت اسپرم (سلول جنسی مردانه) و تولید هورمون‌های مردانه نظیر تستوسترون را بر عهده دارند و بسیار حساس هستند. این اندام‌های حساس اگر به مدت طولانی در دمای بالا و یا حتی دمای بدن (37 درجه سانتیگراد) قرار گیرند، بافت آن‌ها دچار آسیب‌های جدی ‌شده و احتمالاً کارآیی خود را به صورت دائمی از دست می‌دهند؛ از همین رو، در درون کیسه بیضه قرار گرفته‌اند.

اکثر بیماری های بیضه، قابل درمان است و به ندرت، مردی دچار ناباروری و بیماری‌های حاد بیضه می‌شود. با این حال، در صورت مشاهده تغییر وضعیت بیضه‌ها و احساس درد یا سنگینی در کیسه بیضه می‌بایست به متخصص اورولوژی مراجعه نمود و این امر مهم را به خاطر خجالت یا هرچیز دیگری به تعویق نینداخت. باید دانست که اختلال در بیضه‌ها می‌تواند منجر به بروز مشکلات جنسی، به‌هم‌خوردگی تعادل هورمون‌ها و ناباروری گردد.

آشنایی با ساختار بیضه مردان

بیضه‌ها، دو اندام بیضی‌شکل کوچک و حساس هستند که در داخل یک پوست کیسه‌مانند به نام کیسه بیضه (اسکروتوم) و پشت آلت تناسلی مرد قرار گرفته‌ و تحت عنوان غدد جنسی مردانه نیز شناخته می‌شوند. هر بیضه شامل لوله های پیچ‌درپیچ به نام لوله اسپرم‌ساز است و هر لوله اسپرم‌ساز هم حاوی چند سلول‌ سرتولى (sertoli) _جهت حفاظت و تغذیه سلول های جنسی_ می‌باشد. 

در بین لوله‌های اسپرم‌ساز، سلول‌های بینابینی یا لیدیگ (Leydig) وجود دارد که وظیفه ترشح هورمون‌های مردانه نظیر تستوسترون را بر عهده دارند؛ البته لازم به ذکر است که هورمون لوتئینه‌کننده (LH)، تولید تستوسترون را تحت کنترل دارد و در کنار هورمون محرکه فولیکولی (FSH)، برای ساخت اسپرم (اسپرماتوژنز) نیاز می‌باشند.

 لوله‌هاى اسپرم‌ساز پس از الحاق با یکدیگر، یک شبکه توری شکل به نام شبکه بیضه می‌سازند که این شبکه، به یک لوله‌ مارپیچی و هلالی‌شکل به نام اپیدیدیم وصل است و اسپرم‌ها پس از تولید، به درون آن ریخته می‌شود. اپیدیدیم درواقع، محل ذخیره و بلوغ اسپرم است که در قسمت پشت و بالای بیضه‌ها قرار گرفته و به مجراى منى راه دارد و اسپرم‌ها را به سمت مجراى انزال هدایت می‌کند.

از آنجایی که تولید اسپرم باکیفیت، نیازمند دمایی پایین‌تر از دمای بدن است؛ لذا همیشه باید دمای بیضه‌ها در حدود 2 تا 3 درجه سانتیگراد کمتر از دمای عمومی بدن باشد.

کدام بیماری های بیضه باعث ناباروری می شود؟

پس از آشنایی با ساختار و آناتومی بیضه، باید به انواع بیماری‌هایی اشاره کرد که ممکن است اجزای مختلف بیضه‌ها را درگیر کند و حتی در برخی موارد به عنوان علت ناباروری در مردان قلمداد میگردد. این بیماری‌ها به شرح زیر می‌باشد: 

واریکوسل؛ شایع ترین بیماری بیضه

به بزرگ شدن رگ‌های موجود در کیسه بیضه _به دلیل اختلال در خونرسانی_ و یا اشکال در فعالیت رگ‌های بالای بیضه، واریکوسل گفته می‌شود. این عارضه در اغلب موارد بی خطر است؛ اما گاهی با درد همراه بوده و در باروری شخص تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل، مردان می‌بایست خود را ماهیانه چکاپ کنند و در صورت مشاهده هرگونه برآمدگی در قسمت بالای بیضه، به پزشک مراجعه نمایند.

وجود واریکوسل به ویژه نوع حادتر آن یعنی واریکوسل گرید3 باعث کوچک شدن بیضه ها، افزایش درجه حرارت بیضه ها و اختلال در عملکرد نطفه سازی بیضه‎ می‎گردد و از دلایل ناباروری در مردان به شمارمی‌رود.

بیشتر بخوانید: واریکوسل چیست و چه علائمی دارد؟

عمل واریکوسل

در بیماری واریکوسل، جهت بستن رگ‌های گشادشده می‌توان عمل جراحی میکروسرجری انجام داد. همچنین، گاهی واریکوسل بدون عمل جراحی و از طریق وارد کردن یک فنر به رگ‌های غیرطبیعی، قابل درمان است. باید دانست که روش عمل جراحی واریکوسل، به خنثی کردن ورید آسیب‌دیده می‌پردازد و جریان خون را به وریدهای طبیعی منتقل می‌کند.

البته ناگفته نماند که با تشدید علائم، درمان‌های تکمیلی نظیر واریکوسلکتومی و آمبولیزاسیون واریکوسل (مسدود نمودن عروق) هم نیاز است. شایان ذکر می‌باشد که در صورت تمایل بیمار به فرزندآوری، می‌بایست هر 6 ماه یکبار، آزمایش اسپرم انجام داد تا باروری فرد مورد بررسی و درمان قرار گیرد. 

بیشتر بخوانید: آشنایی با عمل واریکوسل بیضه؛ روش ها، فواید و عوارض

عدم نزول بیضه؛ اختلالی مادرزادی

در دوران بارداری، بیضه‌های جنین در ابتدا درون محفظه شکمی واقع شده و بعداً وارد مجراها و کیسه بیضه می‌شود. با این حال، گاهی _به‌ویژه در نوزادان نارس_ پس از تولد، بیضه‌ها درون شکم جا می‌ماند و عارضه بیضه نزول‌نکرده یا نهان‌بیضگی را تشکیل می‌دهد.

باید دانست که در مردانی با بیضه نزول‌نکرده، عوارضی از قبیل اختلال تولید اسپرم (اسپرماتوژنز)، کاهش تعداد و کیفیت اسپرم و نیز کاهش قدرت و میزان باروری مشاهده می‌گردد. همچنین، در صورت دوطرفه بودن نهان‌بیضگی و یا بالابودن سن فرد در زمان انجام جراحی پایین آوردن بیضه _معروف به جراحی ارکیوپکسی (orchiopexy)_، احتمال ناباروری افزایش می‌یابد.

در ضمن، ممکن است اختلال تولید اسپرم در این شرایط به حدی باشد که بتواند سبب بروز ناهنجاری‌های ژنتیکی و افزایش ریسک ابتلا به سرطان بیضه شود و حتی با جراحی ارکیوپکسی نیز قابل‌برگشت نباشد.

بیشتر بخوانید: درباره بیضه نزول نکرده چه میدانید؟

درمان: به طور نرمال، بیضه نوزاد می‌بایست تا 12 ماهگی از حفره شکمی جدا شده و درون کیسه بیضه قرار بگیرد؛ اما در صورت عدم نزول بیضه، جراحی نیاز است تا نوزاد در آینده دچار مشکلات جنسی و ناباروری نشود. نکته مهم اینکه، افرادی با چنین نقص مادرزادی باید معاینه سالانه داشته باشند؛ چراکه در آنان، احتمال ابتلا به سرطان بیضه به مراتب بیشتر از افراد عادی است.

به علاوه، از آنجایی که هرچه زمان بیشتر بگذرد، تراکم سلول‌های تولیدکننده اسپرم (ژرم سل) کاهش می‌یابد؛ لذا انجام جراحی زودهنگام ارکیوپکسی می‌تواند موجب حفظ باروری شود که این رویداد از یک‌سالگی آغاز می‌گردد.

بیضه شناور

گاهی بیضه بی‌دلیل به سمت داخل فرو می‌رود و با انقباض عضلانی غیرارادی، به سمت کشاله ران کشیده می‌شود؛ به این عارضه کم‌خطر، بیضه جمع‌شده یا بیضه رکتریل (retractile-testicle) می‌گویند و اغلب در پسران نوجوان بین 1 تا 11 سال رخ می‌دهد.

درمان: بیضه جمع‌شده یا بیضه شناور، به راحتی با دست در موقعیت مناسب خود قرار می‌گیرد و در اکثر مواقع به خودیِ‌خود با اتمام دوران بلوغ برطرف می‌شود؛ البته گاهی نیز بیضه جمع‌شده در کشاله ران بدون حرکت می‌ماند که این وضعیت به نام بیضه صعودی یا بیضه نامشخص شناخته می‌شود.

پیچ خوردگی یا تورشن بیضه؛ از مشکلات بیضه در نوجوانان

هنگامی که طناب بیضه (اسپرماتیک کورد) دچار پیچش شود و از خون‌رسانی به بیضه جلوگیری کند، یا به عبارتی دیگر، موجب قطع جریان خون به بیضه شود؛ عارضه پیچش بیضه رخ می‌دهد که در سنین نوجوانی و جوانی بیشتر شایع است. در بیماری پیچش بیضه، اکسیژن به بافت‌ها و سلول‌های بیضه نمی‌رسد و همین امر، موجب از بین رفتن بیضه می‌شود.

همچنین باید دانست که این عارضه به مرور زمان سبب ورم، التهاب، بزرگی بیضه و خروج آن از کیسه بیضه شده و گاهی ممکن است دردهای شدیدی را با خود به همراه داشته باشد.

درمان: پیچش بیضه ازجمله خطرناک‌ترین بیماری‌های بیضه به شمار می‌رود که فرصت محدودی برای درمان آن وجود دارد و می‌بایست به صورت اورژانسی تحت درمان واقع شود؛ زیرا اگر این پیچ‌خوردگی بیش از چند ساعت-حداکثر تا 4 ساعت- به طول انجامد، بافت بیضه دچار آسیب می‌شود و عارضه ناباروری برای فرد اتفاق می‌افتد. درمان بیماری تورشن بیضه بدین گونه است که پیچ‌خوردگی یا گره ایجاد شده، با عمل جراحی باز می‌شود و سمت دیگر بیضه نیز تثبیت می‌گردد؛ چراکه در اکثر مواقع پیچ‌خوردگی دوطرفه می‌باشد. در ضمن، باید خاطرنشان کرد که جهت بررسی عارضه پیچش بیضه می‌توان از روش سونوگرافی رنگی داپلر نیز استفاده نمود تا میزان کاهش گردش خون بیضه مورد بررسی قرار گردد.

سرطان بیضه

سرطان بیضه تحت تأثیر شرایطی خاص نظیر بیضه نزول‌نکرده، سابقه فامیلی سرطان بیضه و نیز موارد غیرطبیعی مادرزادی در کلیه و آلت تناسلی رخ می‌دهد. معمولاً این نوع سرطان، تنها یک بیضه مردان و پسران را درگیر می‌کند و بیضه باقی‌مانده، قادر به ساخت تستوسترون جهت فرزندآوری است؛ به‌طورکلی اغلب دو سال پس از قطع شیمی درمانی امکان باروری وجود دارد. حتی در مواردی که هر دو بیضه درگیر سرطان شده‌اند نیز با مصرف تستوسترون می‌توان برای فرزندآوری اقدام نمود.

طبق گفته‌ها، احتمال وقوع سرطان بیضه در سنین جوانی و بین سنین 30 تا 35 سال بیشتر است؛ لذا توجه به علائم و تشخیص به‌موقع آن، کمک زیادی به درمان و پیشگیری از پیشرفت سرطان می‌کند. از جمله دیگر علائم سرطان بیضه می‌توان به ورم بیضه‌ها، احساس درد یا کشیدگی و سنگینی در بیضه‌ها، احساس درد در قسمت انتهایی شکم و کشاله ران و وجود توده در بیضه یا کیسه بیضه اشاره کرد.

درمان: باید دانست که سرطان بیضه اغلب توسط بیمار به صورت یک توده یا تورم در بیضه تشخیص داده می‌شود و سپس روش‌های درمانی آغاز می‌گردد. شایع‌ترین راه جهت درمان سرطان بیضه، برداشتن کل بیضه و حتی استخراج برخی از گره‌های لنفاوی شکم است. باید افزود که در صورت پیشرفت سرطان به هر دو بیضه و برداشتن بخشی از بافت بیضه، _به دلیل گشاد شدن عروق خونی ناحیه تناسلی_ فرد دچار ناتوانی جنسی می‌گردد.

یکی دیگر از راهکارهای مبارزه با این بیماری، پرتودرمانی (استفاده از اشعه‌های قدرتمند) و شیمی‌درمانی (استفاده از دارو جهت از بین بردن سلول‌های سرطانی) است. البته قبل از انجام شیمی‌درمانی، به افراد توصیه می‌شود تا نمونه اسپرم خود را در آزمایشگاه نگهداری کنند؛ چراکه احتمال عقیم‌شدن فرد به دلیل استفاده از داروهای شیمی‌درمانی وجود دارد.

آتروفی بیضه؛ بیماری غیر قابل بازگشت

به عارضه کوچک شدن یک یا هر دو بیضه، «آتروفی بیضه» یا «تحلیل‌رفتگی بیضه» گفته می‌شود. باید گفت که این عارضه تحت تأثیر عواملی نظیر ابتلا به بیماری اوریون در کودکی و نیز مصرف داروهای استروئیدی در ورزشکاران رخ می‌دهد.

 البته از آنجایی که تنظیم دمای اطراف بیضه‌ها توسط کیسه بیضه کنترل می‌گردد و این کیسه در پاسخ به کاهش یا افزایش دما، گاهی کوچک‌تر یا بزرگ‌تر از حد طبیعی خود می‌شود؛ بنابراین، باید دانست که عارضه آتروفی به کوچک شدن خودِ بیضه‌ها مربوط است و به تغییر سایز کیسه بیضه ربطی ندارد پس نباید این موضوع با آتروفی بیضه اشتباه گرفته شود.

از طرفی دیگر، عواملی نظیر قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی و یا آسیب‌دیدگی نیز می‌تواند یکی از علت‌های کوچک‌شدن بیضه‌ها باشد.

بیشتر بخوانید: علت کوچک شدن بیضه و راه های درمان آن

گفتنی است که با بروز عارضه آتروفی بیضه، احتمال دارد که ساختار و مورفولوژی اسپرم با اختلال مواجه گردد و به دلیل عدم ترشح هورمون تستوسترون، اسپرم خیلی کمی تولید شود. همچنین آتروفی بیضه، پیامدهایی نظیر تراتواسپرمی (وجود اسپرم با مورفولوژی غیرطبیعی) و الیگوسپرمی (غلظت کم اسپرم) را به دنبال دارد که در نهایت منجر به ناباروری می‌شود. 

درمان: بر اساس منابع، متأسفانه این بیماری غیرقابل برگشت است و فقط با پیشگیری از وقوع عوامل زمینه‌ساز، می‌توان از بیماری آتروفی بیضه در امان ماند.

کیست اپیدیدیم

به عارضه تورم در قسمت اپیدیدیم، کیست اپیدیدیم (اسپرماتوسل یا کیست اسپرماتیک) گفته می‌شود. این بیماری اغلب به دلیل عفونت‌های جنسی نظیر کلامیدیا رخ می‌دهد و از جمله علائم آن می‌توان به درد بیضه، ورم‌های چرکی و تب اشاره کرد. به بیانی دقیق‌تر، کیست اپیدیدیم یک عارضه شایع است که مشکل خاصی به همراه ندارد و درمان خاصی نیز ندارد.

این نوع کیست تنها زمانی خطرناک است که به اندازه کافی بزرگ شده باشد؛ بدیهی است که در این شرایط، مراجعه به متخصص اورولوژی ضرورت دارد. باید دانست در صورتی که این بیماری درمان نشود، جای زخم ایجاد شده روی بافت‌ها به مرور زمان مانع از خروج اسپرم شده و مشکل ناباروری رخ می‌دهد.

در برخی موارد که کیست اپیدیدیم دردناک و بزرگ شود، به عمل جراحی نیاز است؛ اما این جراحی، عوارضی نظیر آسیب به وازدفرانس و یا اپیدیدیم را در پی دارد و هرکدام به گونه‌ای بر روی ناباروری تأثیرگذار است.

درمان: درمان بیماری کیست اپیدیدیم شامل استفاده از بیضه‌بند، داروهای ضد تورم نظیر ایبوپروفن، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، کمپرس یخ جهت کاهش تورم و استراحت و فعالیت‌های جنسی با رعایت موارد بهداشتی می‌باشد.

هیدروسل

هیدروسل به معنی تجمع مایع در نواحی اطراف بیضه است که معمولاً در اثر آسیب‌دیدگی یا ضربه به بیضه‌ها ایجاد می‌شود. این بیماری اکثراً خوش‌خیم است؛ اما در صورت تجمع مایعات به مقدار زیاد، علائمی همچون درد یا فشار بیضه را بروز می‌دهد.

نکته مهم اینکه عارضه هیدروسل را نباید با واریکوسل اشتباه گرفت؛ زیرا واریکوسل یک عامل ناباروری به شمار می‌رود؛ اما هیدروسل به خودیِ‌خود عامل ناباروی نیست. تنها در صورتی که عارضه هیدروسل با بیماری‌های زمینه‌ای نظیر وجود توده، تومور و یا عفونت همراه شود، اختلال تولید و عملکرد اسپرم و درنتیجه ناباروری در مردان شکل می‌گیرد.

درمان: در صورت بزرگ بودن هیدروسل، از عمل جراحی برای درمان آن استفاده می‌شود. گاهی نیز ماده‌ای خاص به دیواره بیضه تزریق می‌گردد تا ترمیم هیدروسل بدون عمل جراحی امکان‌پذیر شود.

بیشتر بخوانید: آیا هیدروسل باعث ناباروری می‌شود؟

ارکیت

ویروس اوریون علاوه بر آتروفی بیضه، می‌تواند منجر به عفونت و التهاب بیضه نیز شود که به این عارضه، ارکیت می‌گویند. این بیماری ممکن است که نشانه‌ای از پخش‌شدن باکتری از سایر نقاط بدن در خون و یا کیست اپیدیدیم باشد. از جمله علائم ارکیت بیضه می‌توان به اسکروتوم متورم قرمز و دردناک، ورم فوری اپیدیدیم و سوزش و تکرر ادرار اشاره کرد.

همچنین علائم عفونی شدن اپیدیدیم نظیر تب‌ولرز خفیف، درد ناحیه لگن، درد هنگام انزال و ادرار، وجود خون در منی، قرمزی و حرارت کیسه بیضه و وجود غده لنفاوی بزرگ‌شده در کشاله ران نیز در بیماری ارکیت مشاهده می‌شود. البته ناگفته نماند که بیماری ارکیت هیچ اثر پایداری از خود به جای نمی‌گذارد و از آنجایی که کاملاً قابل بهبود است؛ لذا به ندرت موجب ناباروری در مردان می‌شود.

درمان: جهت درمان بیماری ارکیت، می‌بایست عفونت اپیدیدیم را از بین برد. برای این کار، در ابتدا آنتی‌بیوتیک تجویز می‌شود تا درد طی چند روز از بین رود و تورم نیز در طول یک هفته یا بیشتر از آن رفع گردد. در صورتی که بیماری پیشرفت کند، در کیسه بیضه چرک جمع می‌شود و احتمال ناباروری در آینده را افزایش می‌دهد.

هیپوگنادیسم و بیماری‌های بیضه

در صورت عدم تولید هورمون تستوسترون به میزان کافی توسط بیضه‌ها، بیماری هیپوگنادیسم به وقوع می‌پیوندد. به این صورت که اختلال در بیضه‌ها باعث ایجاد هیپوگنادیسم اولیه یا نارسایی بیضه‌ای اولیه می‌شود و وجود مشکل در غده هیپوتالاموس و هیپوفیز مغز نیز سبب ایجاد هیپوگنادیسم ثانویه می‌گردد.

در واقع، بیماری هیپوگنادیسم موجب افزایش گنادوتروپین‌ها و تضعیف اسپرم ها می‌شود یا مشکلات هیپوفیز نظیر حالت پرولاکتینمی و عارضه ناباروری را به همراه دارد. شایان ذکر است که عارضه هیپوگنادیسم ثانویه با کمک تحریک هورمونی، قابل بازگشت به حالت ابتدایی خود می‌باشد.

از جمله علائم این بیماری می‌توان به کاهش میل جنسی، اختلال نعوظ، بزرگ شدن بافت‌های سینه مردان، افزایش چربی بدن و کاهش حجم ماهیچه‌ها، کاهش اندازه و سفتی بیضه‌ها، کاهش رشد موی سر و ریش، افسردگی و کج‌خلقی اشاره نمود. طبق تحقیقات به‌عمل‌آمده، عوامل مختلفی نظیر بیضه نزول‌نیافته، افزایش سن، مصرف دارو‌های شیمیایی و نیز بیماری‌هایی نظیر تومور هیپوفیز، هموکروماتوز و سندرم کلاین فلتر در بروز بیماری هیپوگنادیسم دخیل می‌باشند.

درمان: درمان عارضه هیپوگنادیسم بسته به عامل ایجاد آن، متفاوت است. در صورتی که این بیماری ناشی از مشکلات غده هیپوفیز باشد، تحریک هیپوفیز جهت افزایش تولید تستوسترون و اسپرم به کار برده می‌شود. همچنین اگر این بیماری مربوط به عملکرد ناقص بیضه‌ها جهت تولید تستوسترون باشد، از روش جایگزین تستوسترون (TRT) استفاده می‌شود.

تشخیص و پیشگیری از ابتلا به بیماری های بیضه

مردان می‌بایست وضعیت بیضه خود را با روش‌های خاص به صورت ماهانه کنترل نمایند تا از پیشرفت بیماری‌های گوناگون مرتبط با بیضه جلوگیری کنند. بدین منظور، اولین قدم تشخیص به موقع بیماری است که در صورت چکاپ ماهانه، پزشک با بررسی سوابق و معاینه نواحی مختلف بدن نظیر بیضه‌ها، کیسه بیضه‌ها، آلت تناسلی و کشاله ران، وضعیت غیرطبیعی را تشخیص می‌دهد.

در قدم بعدی، آزمایش‌های مفیدی از قبیل آزمایش ادرار، آزمایش اسپرم، آزمایش خون و معاینه مجاری ادراری تجویز می‌شود. در موارد پیشرفته هم عکس‌برداری به روش‌های زیر انجام می‌شود تا علت بیماری دقیق‌تر مشخص گردد:

• سونوگرافی بیضه: در روش غیرتهاجمی سونوگرافی از بیضه‌ها، روند جریان خون به بیضه‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و احتمال اختلالات آناتومیک در کیسه بیضه بررسی می‌شود. از جمله مشکلاتی که با سونوگرافی بیضه قابل تشخیص است می‌توان به تومور بیضه، پارگی پوست بیضه، هماتوسل یا تجمع خون در کیسه بیضه، کیست اپیدیدیم و نیز فتق کشاله ران اشاره کرد.
• اسکن هسته ای: در روش غیرتهاجمی اسکن هسته‌ای، ماده رادیواکتیو رنگی به صورت وریدی به بیمار تزریق می‌شود. در این روش، کاهش تجمع رنگ در بخش آسیب‌دیده بیضه، نشان از پیچش بیضه دارد؛ البته در برخی از بیمارستان‌ها انجام این روش بسیار طولانی است و کاربرد مفیدی ندارد.

بهترین زمان مراجعه به پزشک

از آنجایی که اکثر بیماری های بیضه و کیسه بیضه، منجر به تورم و درد در این ناحیه می‌گردد؛ توصیه می‌شود که در صورت احساس هرگونه درد یا تورم ناگهانی و نیز تغییرات ظاهری در ناحیه بیضه سریعاً به پزشک متخصص مراجعه گردد تا اگر عارضه خاصی رخ داده، از پیشرفت آن جلوگیری شود و درمان، با موفقیت بیشتری صورت گیرد.

شایان ذکر می‌باشد که بیماری‌های دیگری نظیر عفونت‌های مجاری ادراری و سنگ‌های کلیه و مثانه نیز می‌تواند منجر به ایجاد تورم و درد در ناحیه اطراف بیضه‌ها شود که ارتباطی با بیماری بیضه ندارد. با این حال، در صورت مشاهده هرگونه از علائم ذکر شده، مراجعه به پزشک، بهترین کار است.