عمل پانکچر؛ مراقبت ها و تغذیه بعد از تخمک کشی

عمل پانکچر یا تخمک‌کشی، دومین گام از روند درمان ناباروری به روش آی‌ وی‌ اف است که به منظور استخراج تخمک از فولیکول تخمدان انجام می‌شود. در عمل پانکچر، پس از تحریک تخمدان‌ها با داروهای خاص، تزریق آمپول گنادوتروپین (HCG) صورت می‎گیرد تا فولیکول‌ها آماده تخمک کشی شوند. سپس، طی یک بیهوشی کوتاه‌مدت، مایع داخل فولیکول‌ها به همراه تخمک‌های داخل آن از طریق یک سوزن متصل به پروب، از راه واژن خارج می‌گردند. پس از آن، تخمک‌های باکیفیت در محیط آزمایشگاه با اسپرم شسته‌شده لقاح پیدا می‌کنند. در ادامه به بررسی بیشتر عمل تخمک کشی و مراقبت های مورد نیاز قبل و بعد از عمل می‌پردازیم.

بیشتر بخوانید: آشنایی با مراحل آی وی اف از اول تا آخر

پروسه تحریک تخمک گذاری قبل از عمل پانکچر

پیش از اینکه عمل پانکچر روی فرد انجام شود، می‌بایست فرایند تخمک‌گذاری در خانم تحریک شود که اغلب بین 1 الی 2 هفته قبل از عمل پانکچر صورت می‌پذیرد. در طول این فرایند، داروهای خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد که موجب تحریک تخمدان و القای تخمک‌گذاری می‌شود؛ داروهایی نظیر:

• داروی تحریک تخمک گذاری شامل داروهای حاوی LH، FSH و یا ترکیبی از این داروها
• داروی پیشگیری از بلوغ زودرس تخمک‌های در حال رشد و جلوگیری از تخمک‌گذاری زودرس
• داروی بلوغ تخمک شامل تجویز گنادوتروپین جفتی (HCG) در حدود 8 تا 14روز پس از تحریک تخمدان‌ها

روز عمل تخمک کشی یا پانکچر

در روز عمل پانکچر، 1 الی 2 ساعت زودتر حاضر بودن در بیمارستان به افراد کمک می‌کند تا وقت کافی جهت طی نمودن مراحل اداری را داشته باشند. قبل از شروع عمل، بررسی فولیکول‌ها به کمک سونوگرافی صورت می‌گیرد تا از انجام فرایند تخمک‌گذاری و اندازه مناسب تخمک‌های موجود اطمینان حاصل شود. در مرحله بعد، بیمار درحالی‌که گان و کلاه مخصوص را پوشیده می‌بایست با مثانه خالی در اتاق عمل حاضر شود.

تخمک کشی یا پانکچر چگونه انجام می شود؟

باید گفت که فرایند عمل تخمک‌کشی یا برداشتن تخمک (پانکچر تخمدان)، یک جراحی تهاجمی نیست؛ بلکه معمولاً بین 10 تا 15 دقیقه طول می‌کشد و بدون درد انجام می‌شود. برای انجام روند بازیابی تخمک‌ها، ابتدا با تجویز داروهای مسکن و آرام‌بخش، فرد تحت بیهوشی سبک قرار می‌گیرد. بدین ترتیب علاوه بر جلوگیری از درد، مشکلاتی نظیر استرس و انقباض عضلانی ناشی از آن نیز به وجود نمی‌آید.

با شروع عمل، پزشک به کمک سوزن متصل به پروب اولتراسوند، از طریق مسیر واژینال به سراغ تخمک‌های موجود در تخمدان‌ها می‌رود. این تخمک‌ها که از طریق سونوگرافی شناسایی و جایابی شده‌اند، توسط سوزن متصل به دستگاه مکش یا ساکشن به آرامی از فولیکول‌ها جدا و از بدن خارج می‌شوند. روند کار به این صورت است که سوزن مربوطه، فولیکول‌های شناسایی‌شده را سوراخ می‌کند و علاوه بر مایع درون آن‌ها تخمک را نیز بیرون می‌کشد.

لازم به ذکر است که فرایند پانکچر (follicular puncture) قبل از شروع تخمک‌گذاری و حدود ۳۴ الی ۳۶ ساعت (و گاهی تا ۳۷ ساعت) پس از تزریق هورمون گنادوتروپین (آمپول HCG) انجام می‌گیرد و طی آن، چندین تخمک در طی چند دقیقه برداشته می‌شود. سپس تخمک‌ها در لوله‌های آزمایشگاهی مخصوصی با نام و شماره اختصاصی ذخیره می‌گردد و به آزمایشگاه انتقال می‌یابد.

تخمک‌های جمع‌آوری‌شده توسط یک جنین‌شناس مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس طبق روش کمک‌باروری انتخابی با اسپرم لقاح می‌یابد؛ بدین صورت که در روش آی‌ وی‌ اف (IVF) پس از کشت در یک مایع مغذی، تخمک‌ها و اسپرم‌ها در کنار یکدیگر قرار داده می‌شوند و در روش میکرواینجکشن (ICSI) نیز اسپرم‌ها به داخل تخمک‌ها تزریق می‌گردند.

این نکته را هم باید اضافه کرد که گاهی بعد از عمل تخمک‌کشی؛ فرد احساس فشار، دل‌درد یا پری می‌کند. همچنین پس از این فرایند، معاینه‌ای توسط پزشک بر روی دیواره واژن و تخمدان‌ها صورت می‌گیرد که جهت جلوگیری از خونریزی در آن‌ها یک عامل محرک نیز استفاده می‌شود. ضمناً در موارد نادری به علت عدم پاسخ به درمان پانکچر، تکنیک لاپاراسکوپی لگن برای تخمک‌کشی به کار می‌رود.

آیا عمل تخمک کشی باعث تمام شدن ذخیره تخمدان می شود؟

در حالت طبیعی در هر چرخه پریود، تعدادی از فولیکول های تخمدان شروع به بالغ شدن می کنند؛ ولی در طول پروسه تنها یک فولیکول به بلوغ کامل رسیده و مابقی از بین می روند. تخمک موجود در فولیکول بالغ در طی عمل تخمک گذاری از تخمدان رها می شود؛ در نتیجه، به صورت نرمال نیز گذر زمان و افزایش سن، سبب کاهش ذخیره تخمدان می شود.

برای عمل تخمک کشی، پزشک با تجویز داروهای تحریک تخمدان، زمینه رشد تعداد زیادی فولیکول دارای تخمک را فراهم می‌آورد. این عمل باعث می شود که بیش از یک عدد از فولیکول به بلوغ کامل برسد. البته این تعداد در مقایسه با تعداد تخمک موجود در تخمدان، تعداد ناچیزی است؛ پس نمی توان گفت که عمل تخمک کشی سبب کاهش چشمگیر ذخیره تخمدان می شود.در مطلب آیا ذخیره تخمدان کم باعث ناباروری می شود؟ می توانید در مورد عوامل مؤثر بر ذخیره تخمدان اطلاعات کسب کنید.

اقدامات قبل از عمل تخمک کشی (پانکچر)

مواردی نظیر مطالعه و پر کردن فرم مربوط به اتاق عمل توسط بیمار و همسرش و تهیه رضایت‌نامه از زوجین جهت انجام بیهوشی و یا فریز جنین (در صورت تمایل)، ازجمله اقدامات قبل از عمل پانکچر می‌باشد. به علاوه، انجام آزمایشاتی نظیر هپاتیت B، هپاتیت C، ایدز و آزمایش‍‌های انعقادی نیز قبل از عمل ضروری است.

معمولاً عمل تخمک کشی ۳۶ تا ۳۷ ساعت پس از تزریق HCG انجام می شود. افراد باید ساعت ۸ شب قبل از عمل، شام سبک میل کرده و از ساعت ۱۲ شب به بعد تا زمان عمل ناشتا بمانند.

به طور کلی مراقبت های زیر، قبل از فرایند پانکچر الزامی می باشد:

• مصرف داروهای فشار خون، تیروئید یا بیماری های قلبی طبق روال قبلی
• کسب مشاوره های لازم در صورت ابتلا به دیابت
• استحمام و اصلاح موهای بدن در شب قبل از عمل
• عدم استفاده از مواد آرایشی، عطر، لوسیون بدن یا لاک ناخن
• عدم نزدیکی طی ۲ هفته قبل از تخمک کشی

قبل از تخمک کشی چی بخوریم؟

باتوجه به بروز حالاتی همچون افزایش وزن، تهوع، یبوست و تغییر اشتها طی دوران استفاده از داروهای تحریک تخمک‌گذاری، بهتر است پیش از عمل پانکچر رژیم غذایی مناسبی اتخاذ شود که شامل موارد زیر است:

• مصرف سبزیجات برگ‌دار
• میوه‌های مختلف همچون انواع توت
• مصرف متعادل محصولات لبنی
• استفاده از دانه‌های مغذی
• مصرف ماهی
• غذاهای سرشار از فولیک اسید، سلنیوم، روی، آنتی‌اکسیدان‌ها و…
• خوراکی‌های حاوی ویتامین‌های A، D، C و E
• اجتناب از خوارکی‌های التهاب‌آور و کاهنده اکسیژن بدن مانند شکر، نمک، غذاهای سرخ‌شده، محصولات فراوری‌شده و گوشت اضافی
• اجتناب از غذاهای آلرژی‌زا
• مصرف روغن‌های گیاهی سالم به ویژه روغن زیتون
• مصرف روزانه ۴ تا ۶ لیوان آب
• اجتناب از مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار نظیر قهوه، کوکاکولا و چای

لازم به ذکر است که گاهی بانوان دارای چاقی، پیش از اقدام به بارداری شروع به کاهش وزن می‌کنند و این کاهش وزن با آغاز داروهای تحریک تخمک‌گذاری کندتر می‌شود؛ لذا این امر طبیعی است و نباید برای سرعت بخشیدن به کاهش وزن خود از مصرف مواد غذایی لازم خودداری نمود. همچنین باید دانست که از آغاز درمان ناباروری، همان الگوی تغذیه ویژه بارداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. از بهترین خوراکی‌های پیشنهادی برای قبل از عمل تخمک‌کشی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ساندویچ تخم مرغ + ماست و شوید + گوجه فرنگی + نصف سیب یا موز
• جوجه کباب + سیب‌زمینی + سبزیجات بخارپز + گلاب و انجیر
• ساندویچ مرغ خانگی + نعناع و ماست + نصف سیب
• ماکارونی با مرغ و سبزیجات + نعناع و ماست + گلاب و انجیر

مهم ترین مراقبت های بعد از عمل پانکچر (تخمک کشی)

• مصرف داروهای تجویز شده پزشک
• استفاده از داروی ضد تهوع در صورت بروز تهوع
• مصرف مسکن‌هایی همچون استامینوفن یا شیاف دیکلوفناک
• استفاده از مکمل‌های پروژسترون به شکل تزریقی، خوراکی یا شیاف واژن برای آماده‌سازی رحم جهت لانه‌گزینی
• مصرف آنتی‌بیوتیک برای کاهش التهاب اندام‌های تناسلی و پیشگیری از عفونت
• عدم نزدیکی و رابطه جنسی تا ۲ هفته بعد از عمل تخمک‌کشی
• مراجعه به پزشک در صورت بروز درد شدید در نواحی زیر شکم، ورم شکم و یا تهوع شدید
• استفاده از متفورمین (گلومت) به تجویز پزشک در بانوان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
• مصرف دوز کمی از آسپرین، محلول تزریقی کلسیم و اگونیست‌های دوپامین تحت نظر پزشک
• توقف مصرف داروهای تزریقی به تشخیص پزشک در صورت سطح بالای استروژن یا رشد تعداد زیادی فولیکول
• جایگزین کردن گنادوتروپین با آگونیست‌های هورمون‌های آزادکننده آن نظیر لوپرول
• داشتن استراحتی ۲۴ ساعته

بعد از تخمک کشی چی بخوریم؟

• مصرف روزانه ۳ عدد سفیده تخم مرغ آب پز یا ۳ عدد سفیده با یک زرده نیمرو شده
• متعادل کردن مقدار مصرف پروتئین روزانه با مقدار مساوی از کربوهیدرات ها
• مصرف مواد غذایی با شاخص گلیسمی پایین
• مصرف مواد غذایی با فیبر زیاد
• مصرف روزانه اسیدهای چرب ضروری
• عدم مصرف کافئین
• مصرف غذاهای ارگانیک
• مصرف ۳ وعده غذایی و ۲ میان وعده
• مصرف سبزیجات و سالاد همراه با روغن زیتون
• خودداری از از خوردن خوراکی های شیرین
• مصرف زیاد مایعات شور مانند دوغ شور و آب
• مصرف خوراکی‌های حاوی نمک مانند چیپس، کشک، پفک شور، نمک و گوجه و…
•  افزایش مصرف آب و مایعات

عوارض عمل تخمک کشی

تخمک‌کشی به دلیل استفاده از هورمون‌های مختلف برای تحریک تخمک‌گذاری، ممکن است عوارضی را به دنبال داشته باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان‌ها با عوارض ثانویه‌ مانند کم‌آبی بدن، لختگی خون، آسیب به کلیه‌ها و…
• شکل‌گیری کیست‌های تخمدانی در کمتر از ۱ درصد موارد و قابل درمان با جراحی
• بروز حساسیت مانند قرمزی و کبودی در محل تزریق
• واکنش نامناسب بدن به هورمون‌های تزریق‌شده و عدم توانایی بدن در کنترل سطح آن‌ها
• درد سینه‌ها هنگام لمس آن‌ها
• درد در ناحیه تخمدان
• آب آوردن شکم بعد از تخمک کشی
• گر گرفتگی و احساس گرمای شدید به همراه عرق کردن
• خونریزی
• عفونت به‌ویژه درصورت عدم تبحر پزشک
• خشک شدن واژن
• ضربان قلب سریع
• آسیب به رگ‌های خونی فرد اهداکننده تخمک در موارد نادری از عمل تخمک‌کشی
• مشاهده برخی علائم شبه‌یائسگی نظیر بی‌نظمی قاعدگی برای مدتی کوتاه

چه زمانی تخمدان ها پس از تخمک کشی به حالت نرمال برمی گردند؟

پس از عمل تخمک کشی به خصوص در مواردی که تعداد تخمک های برداشت شده از تخمدان ها زیاد باشد، تخمدان ها ورم کرده و فرد احساس درد شدید در ناحیه تخمدان دارد. این عوارض پس از بروز اولین پریود بعد از عمل تخمک کشی از بین خواهد رفت و تخمدان ها به حالت اول برمی گردند.

هایپر شدن بعد از تخمک کشی

هایپر شدن پس از عمل تخمک کشی، به معنای زیاد شدن تعداد تخمک های استخراج شده از تخمدان می باشد. در این موارد ممکن است عوارض پس از عمل تخمک کشی شدیدتر شود؛ به همین علت بیمار باید تحت نظر پزشک باشد. اغلب در این شرایط انتقال جنین صورت نمی گیرد. درواقع با تزریق هورمون گنادوتروپین به‌عنوان یک محرک، فولیکول‌های بالغ آزاد می‌شود که درصورت وقوع سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) طی یک هفته پس از تزریق، هایپرشدن رخ می‌دهد. همچنین با آغاز بارداری و افزایش تولید هورمون‌ها، احتمال شدت یافتن این سندرم وجود دارد.

بیشتر بخوانید: سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)؛ علائم، عوارض و درمان

به‌طور کلی، تحریک بیش‌ازحد تخمدان‌ها دارای علائم خفیف یا شدیدی است که معمولاً ۱۰ روز پس از تزریق هورمونی علائم خود را نشان می‌دهد و گاهی خودبه‌خود بهبود می‌یابد. علائم سندرم تحریک تخمک‌گذاری در حالت خفیف تا متوسط عبارتند از:

• درد نوسانی و خفیف در ناحیه شکم
• حالت تهوع و استفراغ
• نفخ شکم
• اسهال
• درد در ناحیه تخمدان‌ها

موارد بالا مربوط به نوع خفیف سندرم است که اغلب پس از یک هفته پایان می‌یابد. اما درصورت وقوع بارداری پس از تزریق داروها، علائم شدت می‌یابد و گاهی تا چند هفته ادامه پیدا می‌کند. علائم سندرم شدید تحریک تخمدان عبارتند از:

• درد شدید در شکم
• بزرگ شدن و احساس سفتی شکم
• افزایش وزن ناگهانی مانند ۲.۳ کیلوگرم طی یک روز یا ۴.۵ کیلوگرم طی سه روز و…
• کاهش میزان دفع ادرار
• ادرار تیره‌رنگ
• حالت تهوع و استفراغ مداوم و شدید
• احساس تنگی نفس
• سرگیجه

بیشتر بخوانید: چگونه یک آی وی اف موفق داشته باشیم؟

آیا اولین پریودی بعد از تخمک کشی با تأخیر شروع می شود؟

تأخیر در پریود تحت تأثیر عوامل زیادی اتفاق می افتد. گاهی تأخیر در زمان شروع قاعدگی در افرادی که تجربه عمل تخمک کشی داشته اند، مشاهده شده است؛ اما این موضوع نگران کننده نیست.

رابطه زناشویی بعد از عمل تخمک کشی چگونه باید باشد؟

در خصوص رابطه زناشویی بعد از عمل پانکچر بهتر است با پزشک متخصص مشورت نمود و از برقراری رابطه جنسی بعد از این عمل بدون مشورت با پزشک خودداری کرد.

آیا عمل تخمک کشی درد دارد؟

همان‌گونه که ذکر شد، عمل تخمک‌کشی یا پانکچر تحت بیهوشی خفیف یا بی‌حسی موضعی انجام می‌شود که به کمک تکنیک مبتنی بر پروپوفول صورت می‌گیرد. منظور از بیهوشی بر اساس پروپوفول، تزریق وریدی یک داروی آرام‌بخش _برخلاف بیهوشی عمومی_ می‌باشد که بدین ترتیب، هیچ دردی حین عمل پانکچر احساس نمی‌شود. اما باید توجه داشت در صورتی که فرد بعد از تخمک‌کشی دچار درد در ناحیه زیر شکم و لکه‌بینی باشد باید فوراً به پزشک مراجعه کند.

بیشتر بخوانید: آیا فرایند آی وی اف (IVF) برای زنان دردناک است؟

چه زمانی بعد از عمل تخمک کشی به پزشک مراجعه کنیم؟

پس از عمل تخمک کشی در صورت مشاهده علائم زیر، باید بلافاصله به پزشک مراجعه کرد:

• تب بیشتر از ۲۸ درجه سانتیگراد
• تورم شکم یا احساس درد شدید در بخش هایی از آن
• حالت تهوع شدید یا استفراغ مداوم
• وجود مشکل در دفع ادرار یا دفع ادرار دردناک
• خونریزی شدید از واژن

بیشتر بخوانید: قبل و بعد از انتقال جنین چه باید کرد؟

فریز کردن تخمک بعد از عمل پانکچر

همان‌طور که بیان شد، سایر تخمک‌های سالم و باکیفیت بعد از تخمک‌کشی فریز می‌شوند. در واقع، معمولاً ۸۰ درصد از تخمک‌های دریافت‌شده طی فرایند تخمک‌کشی بسیار باکیفیت، طبیعی، بالغ و مناسب انجماد هستند؛ لذا بلافاصله و طی حداکثر ۲۴ ساعت در آزمایشگاه منجمد می‌شوند تا در صورت تمایل زوج برای بارداری‌های بعد، بدون نیاز به انجام مجدد عمل پانکچر مورد استفاده قرار گیرند.

تخمک اهدایی؛ روشی جایگزین و مؤثر

باید اشاره کرد که گاهی هیچ‌یک از روش‌های مذکور برای استخراج تخمک مؤثر واقع نمی‌شود؛ لذا در این موقعیت می‌توان از گزینه تخمک اهدایی استفاده نمود. طی چنین روشی نیز برای دریافت تخمک از اهداکننده، ابتدا تزریق HCG در زمان مشخصی انجام می‌شود. سپس با انجام آسپیراسیون تخمدانی از مسیر واژن، پزشک تخمک را از تخمدان‌ها خارج می‌سازد که این روند با سوزن متعلق به پروب سونوگرافی صورت می‌گیرد. طی فرایند دریافت تخمک از اهداکننده نیز که حدود ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد، بدون نیاز به بستری پس از عمل تنها بی‌حس‌کننده یا آرام‌بخش به وی داده می‌شود.

بیشتر بخوانید: بارداری با گرفتن تخمک اهدایی؛ مراحل، هزینه و درصد موفقیت