زایمان سزارین؛ مراحل و مراقبت های قبل و بعد از آن

سزارین یکی از روش‌های زایمان است که در آن یک یا چند برش بر روی شکم مادر زده شده و نوزاد از آن بیرون آورده می‌شود. این جراحی که باید در اتاق عمل انجام شود، از زایمان طبیعی خطرناک‌تر بوده، از این رو سازمان بهداشت جهانی انجام آن را توصیه نمی‌کند.

در مواقعی که مادر به دلایل جسمی و مشکلات نمی‌تواند به صورت طبیعی زایمان کند، از زایمان سزارین استفاده می‌شود، البته در برخی کشورها این عمل به درخواست مادران نیز انجام می‌شود. انجام سزارین قبل از هفته 38ام احتمال عوارض زایمان و مشکلات تنفسی کودک را افزایش می‌دهد، از این رو قبل از هفته 39 بارداری سزارین درخواستی انجام نخواهد شد.

در چه شرایطی انجام عمل سزارین ضروری است؟

همان طور که اشاره شد، در صورتی که بارداری مادران به طور طبیعی و بدون مشکل پیش رود، زایمان طبیعی بهترین گزینه برای تولد نوزاد است. اهمیت زایمان طبیعی به قدری است که در بسیاری از کشورها از جمله کشور ایران، سزارین تنها مخصوص موارد ضروری بوده و در چند سال اخیر سزارین درخواستی توسط پزشکان متخصص انجام نمی‌شود.

برخی از علت و دلایل زایمان به روش سزارین شامل موارد زیر است:

• در صورتی که روند زایمان طبیعی متوقف یا دشوار شده باشد.
• جنین در شرایط زجر جنین (Fetal Distress) بوده و ضربان قلب او دچار اختلال شده باشد.
• جنین ماکروزوم یا بزرگ جثه باشد.
• مشکلات جدی در جفت یا بند ناف وجود داشته باشد که زایمان طبیعی را برای مادر و جنین خطرناک کند.
• مادر دچار تب‌خال در ناحیه تناسلی بوده و زایمان طبیعی برای مادر یا جنین خطرناک باشد.
• کودک در وضعیت مناسبی برای خروج از رحم قرار نگرفته باشد. (قرار گرفتن جنین به صورت عرضی در رحم)
• بارداری چندقلو باشد، با اینکه می‌تواند به روش زایمان طبیعی انجام شود ولی اکثر پزشکان سزارین را ترجیح می‌دهند.
• بند ناف دور گردن جنین پیچیده باشد و احتمال خفگی نوزاد وجود داشته باشد.
• عدم تناسب سرو لگن وجود داشته باشد. یعنی یا لگن مادر برای زایمان نوزاد با اندازه طبیعی کوچک باشد یا سر و بدن جنین برای خروج از مجرای لگنی طبیعی بزرگ باشد.
• در صورتی که جنین وزن بیشتر از 4 کیلوگرم داشته باشد.
• مادر دارای فشارخون بالا و غیرقابل کنترل باشد.
• علائم زایمان به صورت طبیعی یا مصنوعی آغاز نشود.
• مادر دچار ایست قلبی شده و برای احیا و برداشتن فشار رحمی، باید سزارین انجام شود.

زایمان سزارین در هفته چندم انجام می‌شود؟

همان‌طور که در بالا نیز اشاره شد، سزارین به تجویز پزشک متخصص معمولاً در هفته 39ام انجام می‌شود. از آن جا که در این زمان هنوز 2 هفته به زایمان طبیعی فرصت باقی‌مانده است، بسیاری از پزشکان این زایمان را زودرس می‌دانند.

انواع روش های سزارین

سزارین را می‌توان از نگاهی به گروه سزارین برنامه ریزی شده و یا سزارین اورژانسی تقسیم بندی کرد. در سزارین برنامه ریزی شده زمان زایمان شما از قبل مشخص بوده و شما چند ساعت قبل از زایمان به بیمارستان خواهید رفت. سزارین اورژانسی همان طور که از نام آن پیدا است، در صورت بروز مشکل برای مادر و نوزاد به صورت ناگهانی و بدون برنامه ریزی انجام می‌شود.

از نگاه دیگر و با توجه به نوع برش زده شده بر روی شکم و رحم می‌توان سزارین را دسته بندی کرد.

سزارین کلاسیک با برش طولی

ازاین روش در مواردی که زایمان زودتر از موعد بوده و هنوز بخش تحتانی رحم تشکیل نشده یا مشکلاتی مانند چسبندگی رحم وجود دارد، استفاده می‌شود. برش طولی یک فضای بزرگ برای بیرون آوردن نوزاد را ایجاد می‌کند. این سزارین عوارض زیادی داشته و این روزها چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.

سزارین با برش عرضی

در این روش یک برش عرضی بالای مثانه مادر زده می‌شود. عوارض و میزان خونریزی این برش از برش طولی بسیار کمتر بوده و احتمال زایمان طبیعی پس از آن در زایمان‌های بعدی نیز وجود دارد.

سزارین اصلاح شده

این روش سزارین از سال 1990 در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت. بهبودی مادران پس از این روش سزارین سریع‌تر است اما خطر جدا شدن جفت و پارگی رحم در بارداری‌های بعدی را افزایش می‌دهد.

سزارین و هیسترکتومی

در موارد اضطراری که جفت از رحم جدا نمی‌شود و میزان خونریزی در مادر زیاد است، ممکن است برای نجات جان مادر پزشک بعد از بیرون آوردن نوزاد، رحم مادر را بردارد. 

روز قبل از سزارین چه بخوریم؟

یکی از مهم‌ترین مراقبت‌های قبل از عمل سزارین، رعایت رژیم غذایی مناسب برای آن است. مادران در روز قبل از مراجعه به بیمارستان جهت زایمان، می‌توانند ناهار خود را سر وقت و به‌طور کامل بخورند؛ اما به جای شام باید حوالی ساعت ۷ عصر، عصرانه سبک و مختصری در حد آش یا سوپ و... میل کنند. سپس تا ساعت ۱۲ شب امکان نوشیدن آب و مایعات وجود دارد، اما بعد از آن می‌بایست تا زمان عمل در روز بعد ناشتا بمانند. درواقع تخلیه معده زنان باردار خیلی کند است و هرچه در روز عمل شکم خالی‌تر باشد، احتمال برگشت غذا به ریه حین جراحی کاهش می‌یابد.

لازم به ذکر است بانوانی که به دلیل مشکل تیروئید از داروی لووتیروکسین استفاده می‌کنند، باید حدود ساعت ۴ یا ۵ صبح روز عمل قرص‌شان را با مقدار کمی آب مصرف کنند؛ زیرا این موضوع در وضعیت بیهوشی و ثابت بودن عملکرد قلب در روز زایمان اثر بسزایی دارد.

اقدامات انجام شده قبل از سزارین

برای آن که این عمل جراحی به بهترین شکل انجام شود، اقدامات لازم توسط کادر درمان قبل از عمل انجام می‌شود. از جمله اقدامات قبل از سزارین موارد زیر خواهد بود.

• بهتر است چند روز قبل از زایمان مدارک پزشکی به طور کامل در اختیار بیمارستان قرار گرفته، پرونده پزشکی تشکیل شده و بیمار پذیرش بگیرد.
• قبل از ورود به اتاق عمل برخی از آزمایش‌های ضروری مانند تست گروه خونی و بررسی سطح هموگولوبین انجام شود.
• هنگام پذیرش علائم حیاتی مادر و جنین بررسی شده تا برای ورود به اتاق عمل آماده شوند.
• معمولا برای جلوگیری از بروز عفونت قبل از عمل به مادر آنتی بیوتیک داده می‌شود.
• قبل از عمل جراحی مثانه مادر باید به طور کامل تخلیه شود.
• در آغاز عمل جراحی، سرم مسکن و لوله دفع ادرار به مادر وصل می‌شود.
• فرم‌های پذیرش یا عدم پذیرش خون توسط مادر امضا شود.
• تکنسین بیهوشی با نظارت کامل بر فشار خون، عملیات بیهوشی را آغاز می‌کند.
• حداقل 6 ساعت قبل از عمل جراحی بهتر است، خوراکی و مایعات مصرف نشود.
• برای مصرف هرکدام از دارو های مورد نیاز، پزشک خود را مطلع کرده.

مراحل انجام سزارین

سزارین نوعی عمل جراحی است که باید توسط جراح زنان و زایمان، دستیار پزشک، متخصص بیهوشی و پرسنل متخصص اتاق عمل انجام شود. قبل از آغاز سزارین یک آنژیوکت به یکی از رگ‌ها وصل می‌شود تا مایعات مورد نیاز از طریق آن و حین جراحی به مادر برسد.

در مرحله بعد متخصص بیهوشی کار خود را آغاز می‌کند. برای انجام سزارین معمولا از دو روش بی حسی نخاعی اسپاینال (Spinal) یا بی حسی اپیدورال (Epidural) استفاده می‌شود. هر دو روش شکم را به طور کامل بی حس می‌کند. بیهوشی کامل و عمومی مادر معمولا در موارد اورژانسی و با تشخیص پزشک متخصص انجام می‌شود.

در مرحله بعد یک لوله باریک کت‌تری به داخل مثانه وارد می‌شود. از آن جا که قسمت پایین تنه بی حس است، درد ورود لوله را حس نمی‌شود. قبل از ایجاد برش پزشک با محلول ضد عفونی کننده روی شکم را پاک کرده و آن را با روکش استریل می‌پوشاند.

بعد نوبت به برش زدن می‌‎رسد، رایج‌ترین نوع برش در سزارین، برش بیکینی در زیر شکم است. این نوع برش زودتر بهبود پیدا کرده و در مراحل بهبودی درد کمتری دارد. برش عمودی یا کلاسیک برشی است که تنها در موارد اضطراری زده می‌شود. در این روش ماهیچه‌های سمت چپ و راست از یکدیگر جدا شده تا یک پنجره بین آن‌ها ایجاد شود. با کشیده شدن ماهیچه‌ها، کشیدگی زیادی را احساس خواهید کرد.

همچنین رگ‌های خونی برای جلوگیری از خونریزی سوزانده می‌شوند و پس از ایجاد بریدگی در رحم، کیسه آب پاره می‌شود. دستیار زایمان و یا متخصص بیهوشی رحم مادر را به سمت پایین فشار می‌دهد و با کمک فورسپس نوزاد را بیرون می‌آورد.

پس از تولد نوزاد برای خروج کامل مایع آمنیوتیک از مجرای تنفسی نوزاد، دهان و بینی او با مکنده پاک می‌شود. متخصص کودک آزمون آپگار (بررسی سلامت نوزاد) کارهای لازم را انجام داده و سلامت نوزاد را بررسی می‌کند. بند ناف کودک گره زده و او را از اتاق عمل خارج می‌کنند.

برای کوچک شدن رحم به مادر هورمون اکسی توسین تزریق می‌شود تا پزشک بتواند جفت را خارج کند. قبل از آن که بریدگی‌های ایجاد شده بخیه شوند، پزشک اندام داخلی و اعضای تولید مثل را برای اطمینان از سلامت آن بررسی می‌کند. پس از زدن بخیه و پایان عمل سزارین مادر برای نظارت به اتاق بهبودی در بخش زنان منتقل می‌شود.

مراقبت‌های بعد از سزارین

تقریبا تمامی خانم‌ها پس از زایمان و بازگشت به خانه چند روز تا چند ماه درد داشته و یا احساس ضعف و بی حالی خواهند داشت. استفاده از یک رژیم غذایی سالم و مقوی و رعایت مراقبت‌های پس از زایمان باعث می‌شود که دوران نقاهت پس از عمل سریع‌تر و بهتر سپری شود. پس از زایمان سزارین و بازگشت به خانه موارد زیر را در نظر داشته باشید.

• از انجام کارهای مانند خندیدن‌های شدید که باعث فشار به بخیه‌ها شود، خودداری کنید.
• تحت هیچ شرایطی محل بخیه‌ها را نخارانید چرا که ممکن است باعث پارگی آن‌ها شود.
• مصرف آب فراوان و سبزیجات را در رژیم غذایی پس از زایمان قرار دهید، تا علاوه بر جلوگیری از یبوست از لخته شدن خون نیز پیشگیری کند.
• از انجام کارهای سنگین و بلند کردن وزنه خودداری کنید.
• برای تسکین درد می‌توان از از داروهای مسکنی مانند ژلوفن استامینوفن استفاده کرد.
• برقراری رابطه جنسی تا شش هفته پس از زایمان برای جلوگیری از انتقال عفونت ممنوع است.
• برای جلوگیری از افتادگی شکم، می‌توان از شکم بند یا شلوارهای تنگ استفاده کرد.
• توصیه می‌شود تا یک هفته پس از زایمان از خوردن مواد غذایی نفاخ مانند آب میوه‌های کارخانه‌ای، میوه خام یا حبوبات خودداری شود.
• خوردن غذاهایی مانند کباب، گوشت یا مرغ آب پز، سبزیجات پخته مانند هویج، سیب زمینی و کدو گزینه‌های مناسبی برای هفته اول پس از زایمان هستند.
• سعی کنید فعالیت بدنی روزانه و ساده مانند پیاده روی داشته باشید.
• استراحت و خواب کافی داشته باشید.

چگونه از زخم سزارین مراقبت کنیم؟

در کنار مراقبت‌های عمومی بعد از زایمان سزارین، مراقبت از زخم و جای برش اهمیت زیادی دارد. برای تسریع روند بهبودی و جلوگیری از عوارض احتمالی عمل سزارین باید اقدامات زیر را انجام داد:

• استفاده از پانسمان ضدآب در ۳ روز نخست
• خشک و تمیز نگه داشتن محل بخیه‌ها
• دوش روزانه همراه با جلوگیری از خیس شدن زخم
• عدم وارد کردن فشار یا لمس شدید محل برش
• برداشتن پانسمان پس از ۳ روز (با نظر پزشک) برای رسیدن هوای آزاد به محل زخم

خطرات و عوارض عمل سزارین

عمل سزارین عملی است که سازمان بهداشت جهانی آن را توصیه نکرده و در بسیاری از کشورها تنها در موارد ضروری انجام می‌شود. علت این مساله عوارض و خطرات احتمالی است که سزارین می‌تواند برای مادر و جنین داشته باشد. از جمله این عوارض می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• صدمه دیدن مادر یا نوزاد
• ایجاد عفونت واژینال و رحمی در زنان
• ترومبوز وریدی، ایجاد لخته خون در ریه یا پای مادر
• خونریزی شدید تا دو برابر زایمان طبیعی
• عوارض بیهوشی مانند سردرد، سرگیجه، کمردرد
• افزایش احتمال مشکلات تنفسی در نوزاد به دلیل زایمان زودرس
• افزایش احتمال ایجاد جفت چسبنده یا جفت سرراهی در بارداری بعدی
• دوره نقاهت طولانی‌تر و احساس درد در ناحیه شکم تا هفته‌ها پس از زایمان
• افزایش احتمال بارداری خارج از رحمی در بارداری‌های بعدی
• مشکلات شیردهی بعد از اپیدورال
• افزایش خطر تخریب لوله فالوپ

فواید و مزایای زایمان سزارین چیست؟

در کنار خطرات و عوارض ذکر شده، در صورتی که پزشک تشخیص دهد که زایمان باید به صورت سزارین انجام شود، این عمل جراحی مزایای ویژه‌ای داشته و از بروز بسیاری از مشکلات نیز جلوگیری می‌کند.

• میزان اضطراب زایمان به صورت سزارین کمتر است.
• از آن جا که زمان آن از قبل مشخص است، زنان باردار برای آن برنامه ریزی داشته و خود را از قبل برای آن آماده می‌کنند.
• در صورتی که مادر به بیماری‌هایی مانند ایدز، هپاتیت، تبخال تناسلی یا زگیل تناسلی مبتلا باشد، احتمال انتقال آن به نوزاد در زایمان سزارین کمتر است.
• احتمال افتادگی عضلات لگنی پس از زایمان را کاهش می‌دهد.
• آسیب‌های وارده به واژن را کاهش می‌دهد.

زایمان طبیعی بهتر است یا سزارین؟

همان‌گونه که ذکر شد، در مواردی استفاده از زایمان سزارین نه‌تنها ارجحیت دارد بلکه ضروری است. به عبارتی دیگر، در شرایط اضطراری امکان انتخاب روش زایمان توسط مادر وجود ندارد و پزشک بهترین اقدام را برای حفظ سلامت مادر و نوزاد انجام می‌دهد. اما درصورت امکان انتخاب بین این دو روش، زایمان طبیعی از بسیاری جهات بر عمل سزارین برتری دارد.

این روش، هزینه‌های مالی بسیار کمتری را در مقایسه با سزارین، به خانواده و سیستم درمان تحمیل می‌کند. عوارض زایمان طبیعی همچون درد و خونریزی نسبت به جراحی سزارین کاملا ناچیز است و پیامدهای ناشی از بیهوشی را نیز در پی ندارد.

آگاهی از مزایا و معایب زایمان طبیعی و سزارین کمک می‌کند تا بهترین انتخاب توسط زوجین صورت گیرد. مادران باردار می‌بایست با آموزش کافی و مناسب، تشویش و ترس خود را نسبت به زایمان طبیعی کنار بگذارند و در طول حاملگی به‌طور پیوسته تحت نظر پزشک قرار بگیرند. توجه به این نکته ضروری است که در هر زمان و با بروز هر مشکلی، به ‌صورت شبانه‌روزی امکان دسترسی به متخصص زنان و زایمان یا مراکز اورژانس و انجام اقدامات لازم ازجمله عمل سزارین وجود دارد و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.

سوالات رایج درمورد زایمان سزارین

آیا امکان زایمان طبیعی پس از سزارین وجود دارد؟

معمولا افرادی که سابقه سزارین دارند در زایمان‎های بعد نیز باید از همین روش برای زایمان استفاده کنند، زیرا احتمال خطر پارگی رحم در زایمان طبیعی بعدی برای آن‌ها بیشتر است. البته با این وجود هنوز هم احتمال زایمان طبیعی در برخی از زنان پس از سزارین وجود دارد. در صورت رعایت موارد زیر احتمال زایمان طبیعی پس از سزارین برای زنان وجود دارد.

• هنگام سزارین برش عرضی کمتری بر روی شکم زده شود.
• فرد چند قلو باردار نباشد.
• لگن برای به دنیا آمدن نوزاد، اندازه طبیعی و مناسب داشته باشد. 

بیشتر بخوانید: زایمان طبیعی بهتر است یا زایمان سزارین؟

دوران نقاهت پس از سزارین چقدر است؟

دوران نقاهت پس از زایمان سزارین در زنان مختلف متفاوت خواهد بود. البته که سزارین جز عمل‌های جراحی سنگین به شمار رفته و نمی‌توان ظرف چند روز به حالت طبیعی خود بازگشت. ممکن است حتی پس از بهبودی و پایان دوران نقاهت انجام کارهای روزمره مانند پوشیدن لباس یا بلند شدن احساس با درد همراه باشد.

البته میزان درد به مرور کاهش پیدا می‌کند و اغلب زنان حدود 6 هفته پس از زایمان به روال عادی زندگی خود و کارهای روزمره باز می‌گردند.

عمل سزارین معمولا چقدر طول می‌کشد؟

طول زمان زایمان طبیعی در هر فرد می‌تواند از چند دقیقه تا چند ساعت متفاوت باشد، اما در مورد زایمان سزارین این گونه نیست. از زمانی که مادر برای زایمان وارد اتاق عمل می‌شود تا زمان خروج چیزی بین 10 دقیقه تا نیم ساعت زمان طول خواهد کشید.

بی حسی شکم پس از سزارین چقدر طول خواهد کشید؟

پس از گذشت 4 تا 8 هفته، حس در ناحیه شکم به مقدار بسیار زیادی به خانم‌ها باز می‌گردد با این وجود در اغلب خانم‌ها حس کامل را مانند گذشته در این قسمت نخواهند داشت. گاهی هم ممکن است تا ماه‌ها پس از سزارین، ناحیه جراحی در حالت بی حسی باقی بماند.