علائم دیابت بارداری چیست و چه عوارضی برای جنین دارد؟

شرایط خاص دوران حاملگی و تغییرات بدن مادر، احتمال بروز برخی بیماری‌های خاص را در این دوره بیشتر می‌کند که یکی از آن‌ها دیابت بارداری است. در واقع، افزایش مقاومت به انسولین در اثر تولید هورمون‌هایی خاص توسط جفت و جنین و در نتیجه کاهش تبدیل قند به گلیکوژن، میزان گلوکز یا قند خون را در بدن مادر افزایش داده و باعث بروز دیابت می‌شود.

علائم دیابت حاملگی در سه ماهه اول، دوم و سوم متفاوت است و عوارض آن بر جنین و حرکات او نیز متفاوت می‌باشد. با این حال، با رعایت برخی نکات می‌توان از ابتلا به این عارضه پیشگیری کرد و در صورت ابتلا نیز آن را مدیریت و درمان نمود.

دیابت بارداری چیست؟

مهم‌ترین گام برای پیشگیری از دیابت بارداری (Gestational Diabetes) در زنان، آشنایی با علت شکل‌گیری و علائم آن است. هورمون انسولین در بدن، با دریافت قند یا گلوکز موجود در خون و ذخیره آن به صورت گلیکوژن در سلول‌های مختلف، به تنظیم قند خون کمک می‌کند و قند لازم برای عملکرد سلول‌ها را نیز فراهم می‌سازد.

رشد جنین و جفت در بدن مادر طی دوران بارداری تا زایمان، باعث ترشح هورمون‌هایی می‌شود که مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهد و پانکراس برای جبران آن، اقدام به تولید انسولین بیشتری می‌کند. با این حال، بدن برخی زنان توانایی تولید انسولین بیشتر را از خود نشان نمی‌دهد و درنتیجه مقدار زیادی از قند بدن بدون تبدیل به گلیکوژن و ذخیره‌سازی در سلول‌ها، داخل خون باقی می‌ماند و قند خون بارداری را ایجاد می‌کند.

این عارضه که معمولاً در هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ حاملگی و اغلب در سه ماهه دوم یا سوم رخ می‌دهد، ارتباطی با دیابت قبلی یا تأثیری بر دیابت بعد از زایمان ندارد؛ اما بررسی‌ها نشان داده ابتلا به دیابت بارداری باعث افزایش ریسک بروز دیابت نوع ۲ در مادر پس از زایمان می‌شود.

از طرفی عدم مدیریت صحیح این بیماری در طول بارداری، علاوه بر افزایش خطر ابتلای کودک به قند خون بالا، احتمال وقوع عوارض مختلف برای مادر و جنین و تأثیر بر حرکات جنین در طول بارداری را نیز افزایش می‌دهد. لازم به ذکر است که دیابت حاملگی شایع‌ترین بیماری دوران بارداری بانوان می‌باشد و در ۲ تا ۱۰ درصد حاملگی‌ها مشاهده می‌شود.

نشانه‌ها و علائم دیابت بارداری چیست؟

اگرچه در اغلب بانوان دیابت بارداری علائم بالینی خاصی ندارد، اما معمولاً نشانه‌هایی نظیر تکرر ادرار، تشنگی شدید، خستگی، گرفتگی بینی و خرخر کردن را ایجاد می‌کند. علائم دیابت دوران بارداری را می‌توان بر اساس زمان بروز بیماری، در سه گروه زیر جای داد:

علائم دیابت بارداری در سه ماهه اول

به دلیل وقوع بیشتر موارد دیابت حاملگی در سه ماهه دوم یا سوم، علائم دیابت بارداری در سه ماهه اول چندان آشکار نیست و نیاز به معاینه و آزمایش‌های خاصی دارد. قبل از تشخیص دیابت نوع ۲ بارداری، رشد بیش‌ازحد جنین آغاز می‌شود و باید در ابتدای این دوران وضعیت عدم تحمل گلوکز را بررسی کرد. آزمایش خون HbA1c میزان کنترل قند خون مادر را مشخص می‌کند. باید افزود که در افراد مبتلا به عدم تحمل گلوکز، میزان قند خون ناشتا، در حد طبیعی یا کمی بالاتر است.

علائم دیابت بارداری در سه ماهه دوم

افزایش سطح قند خون مادر را می‌توان اصلی‌ترین نشانه دیابت بارداری در سه ماهه دوم دانست. اگرچه در ظاهر ممکن است هیچ‌یک از علائم دیابت مشاهده نشود، اما پزشک اغلب در فاصله هفته ۲۴ تا ۲۸ حاملگی آزمایشی را تجویز می‌کند که به کمک آن می‌توان سطح گلوکز خون را اندازه گرفت و از وجود یا عدم بیماری مطلع شد.

علائم دیابت بارداری در سه ماهه سوم

درصورتی که مادر به قند بارداری مبتلا شده و درمان‌نشده باشد، علائم آن در سه ماهه سوم تشدید می‌شود و اغلب به‌صورت زیر بروز می‌یابد:

• تار شدن دید
• خستگی
• تشنگی بیش از حد
• حالت تهوع
• تکرر ادرار
• عفونت‌های پوستی
• قارچ‌های واژینال و مثانه

بیشتر بخوانید: مشکلات شایع دوران بارداری و علائم هشدار دهنده آن

علت بروز دیابت بارداری چیست؟

همان‌طور که اشاره شد، علت اصلی دیابت بارداری وقوع وضعیت مقاومت به انسولین در بدن مادر است. هورمون‌هایی که جفت در طول بارداری می‌سازد، برای رشد و نگهداری جنین به کار می‌رود. اما این هورمون‌ها ممکن است کم‌کم عملکرد هورمون انسولین را مختل کند و پس از مدتی بدن را وادار به تولید انسولین بیشتر برای حفظ تعادل در سطح قند خون نماید.

معمولاً در اواخر حاملگی و به‌منظور متعادل نگه‌داشتن سطوح گلوکز، میزان ترشح انسولین باید ۲ تا ۳ برابر بیشتر شود که در صورت عدم تأمین این مقدار، دیابت حاملگی رخ می‌دهد. از طرفی با بالا رفتن سطح قند و تلاش برای افزایش تولید انسولین، رشد جنین هم بیشتر می‌شود که این یکی از عوارض دیابت بارداری بر روی جنین است؛ زیرا در صورت بزرگ شدن بیش از حد، ممکن است مشکلاتی در طول بارداری و زایمان برای مادر و کودک به وجود آید.

انواع دیابت بارداری

همچون انواع دیابت در ایام غیر بارداری، دیابت بارداری نیز در دو دسته به‌صورت زیر جای می‌گیرد:

• دیابت کلاس A1: توصیف‌کننده قند بارداری و قابل مدیریت و درمان از طریق اصلاح رژیم غذایی
• دیابت کلاس A2: توصیف‌کننده دیابت حاملگی و قابل مدیریت و درمان با انسولین یا سایر داروهای خوراکی

چگونه دیابت بارداری را تشخیص دهیم؟

اندازه‌گیری سطوح قند خون، گام اصلی در تشخیص دیابت بارداری و اقدام به مدیریت و درمان آن است. اگرچه هر نوع افزایش قند خون با نام دیابت شناخته می‌شود، اما باید دانست که دیابت حاملگی با دیابت نوع ۱ و نوع ۲ تفاوت دارد. این بیماری که تا قبل از هفته ۲۴ بارداری فاقد علائم تشخیصی است، طی هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ به کمک آزمایش خون قابل‌شناسایی می‌باشد.

البته انجام تست‌های غربالگری به‌منظور کنترل هفتگی قند خون از طریق خون وریدی، احتمال خطر ابتلا به دیابت دوران بارداری را برای پزشک مشخص می‌کند. برای تشخیص قطعی و تأیید نهایی، پزشک به سراغ آزمایش‌های غربالگری بیشتری نظیر GTT یا تست عدم تحمل گلوکز (Glucose) می‌رود. لازم به ذکر است که در تشخیص دیابت نوع یک و دو باید A1C را اندازه گرفت، اما این امر برای تشخیص دیابت زنان باردار ضرورتی ندارد.

سریع‌ترین راه درمان دیابت بارداری

با توجه به اثرات قند خون بالای دوران حاملگی بر سلامت مادر و جنین، انتخاب بهترین و سریع‌ترین راه درمان دیابت بارداری موجب جلوگیری از عوارض احتمالی این بیماری می‌گردد. معمولاً توصیه می‌شود بانوان به کمک دستگاه تست قند خون، میزان گلوکز خود را قبل و بعد از خوردن غذا اندازه‌گیری کنند و با در پیش گرفتن یک رژیم غذایی سالم و مغذی به همراه ورزش منظم و استاندارد، سطح قند خود را در حد استاندارد نگه‌دارند.

در صورت تجویز پزشک به تزریق انسولین تا زمان زایمان، باید میزان و زمان‌بندی آن را (بر اساس برنامه ورزشی و غذایی خود) از پزشک جویا شد و هرگونه سطح بسیار پایین یا بالای گلوکز را به وی گزارش داد. به‌طورکلی، راه‌های درمان دیابت حاملگی شامل موارد زیر است:

• رژیم غذایی مناسب
• ورزش منظم و استاندارد
• اندازه گیری منظم قند خون
• دارو درمانی

رژیم غذایی مناسب

اگر شما هم از خود می‌پرسید که برای درمان دیابت بارداری چه بخوریم، باید بدانید که رژیم غذایی مناسب این دوران شامل خوراکی‌هایی است که آرام‌آرام قند را آزادکرده و باعث کنترل سطوح آن می‌شوند. لذا بهتر است غذاهایی نظیر میوه، سبزیجات، حبوبات، غلات و پروتئین فراوان در رژیم روزانه مادران باردار قرار گیرد.

ورزش منظم و استاندارد

ترک ورزش در دوران بارداری کار درستی نیست و می‌توان به کمک برخی حرکات ورزشی سبک و استاندارد، علاوه بر حفظ سلامت خود و جنین، به درمان دیابت بارداری پرداخت. خانم‌های مبتلابه این بیماری بهتر است از ورزش‌هایی همچون پیاده‌روی سریع، شنا، ایروبیک ملایم و منظم (پنج بار در هفته و هر بار به مدت ۳۰ دقیقه) کمک بگیرند.

اندازه گیری منظم قند خون

یکی از مهم‌ترین اقدامات در درمان دیابت بارداری و کاهش علائم و عوارض آن، اندازه‌گیری منظم قند خون به صورت ناشتا و نیز دو ساعت بعد از هر وعده غذایی است. برای این کار می‌توان از دستگاه سنجش قند خون کمک گرفت و با مشاهده سطح گلوکز، نسبت به تنظیم یا تغییر رژیم غذایی اقدام کرد.

دارو درمانی

اگر پزشک تشخیص دهد که مصرف دارو برای درمان دیابت بارداری لازم است، معمولاً تزریق انسولین را قبل از صرف غذا توصیه می‌کند. همچنین گاهی داروهای خوراکی از قبیل متفورمین و گلیبورید تجویز می‌شود که باید دقیقاً طبق دستور پزشک مورد مصرف قرار گیرد.

بهترین رژیم غذایی برای دیابت بارداری

همانطور که گفته شد در این دوران داشتن رژیم غذایی مناسب به درمان دیابت بارداری کمک می‌کند، البته لازم به ذکر است که برنامه غذایی باید توسط یک متخصص تغذیه یا پزشک دیده شود، اما در کل برخی نکات مهم عبارتند از:

• دسته‌بندی صحیح کربوهیدرات: توصیه می‌شود کربوهیدرات‌ها را از منابع با اندک اثر گلیسمیک (GI) مصرف کنید مانند میوه‌های تازه، سبزیجات، غلات کامل و لبنیات.
• مصرف چربی های سالم : مقدار مناسبی از چربی‌های سالم مثل ماهی، مغزها، روغن زیتون، افتابگیری و آووکادو مصرف کنید و از چربی‌ها با اشباع بالا و چربی‌های ناسالم مثل گوشت قرمز چرب و غذاهای پرچرب خودداری کنید.
• مصرف پروتئین متعادل: پروتئین‌ها را از منابع سالم مثل ماهی، گوشت ماکرو، نیمه چرب و کم چرب، سویا، لوبیا و فول مصرف کنید.
• کنترل سایر مواد مغذی: میزان مصرف فیبر غذایی، ویتامین‌ها و مواد معدنی مهم است و باید در نظر گرفته شود.
• کنترل مصرف قند: زمانبندی و توزیع صحیح مصرف کربوهیدرات‌ها و قند‌ها برای کنترل سطح قند خون بسیار مهم است.

در هر صورت، مشاوره با پزشک و تغذیه‌شناس متخصص در این زمینه توصیه می‌شود، زیرا هر فرد ممکن است شرایط و نیازهای خاصی داشته باشد.

عوامل خطر ابتلا به دیابت بارداری

اگرچه عامل اصلی ابتلا به دیابت بارداری بروز مقاومت به انسولین در بدن مادر است، اما برخی ویژگی‌ها و پیش‌زمینه‌ها می‌تواند خطر ابتلا به آن را افزایش داده یا باعث تشدید علائم بیماری شوند. این عوامل ریسک عبارت‌اند از:

• سابقه دیابت حاملگی در بارداری‌های قبل
• داشتن اضافه‌وزن و چاقی
• وجود قند در ادرار
• اختلالات هورمونی همچون سندرم تخمدان پلی کیستیک
• سابقه خانوادگی ابتلا به دیابت نوع ۲
• فشارخون بالا در مادر
• سابقه سقط‌جنین بدون دلیل
• باردار شدن مادر در سن بالای ۳۵ سال
• افزایش عفونت در بدن به‌ویژه در واژن، مثانه و پوست
• حالت تهوع و استفراغ
• کاهش وزن

عوارض دیابت بارداری بر روی جنین و مادر

در صورت عدم کنترل سطوح قند خون، دیابت بارداری برای مادر و جنین عوارض خاصی ایجاد می‌کند. البته بیشتر بانوان با مدیریت صحیح میزان گلوکز طبق نظر پزشک، به راحتی بارداری و زایمان موفقی را پشت سر می‌گذارند و نوزاد سالمی به دنیا می‌آورند. اما از جمله عوارض احتمالی دیابت کنترل‌نشده بارداری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش احتمال نیاز به انجام سزارین
• ریسک وقوع زایمان زودرس
• افزایش خطر فشارخون بالا، پره اکلامپسی یا مسمومیت بارداری
• بزرگ شدن جنین (ماکروزومی) و احتمال بروز عوارض حین زایمان مانند دیستروفی شانه و آسیب به اعصاب گردن
• افت قند خون نوزاد بعد از تولد و احتمال بروز مشکلات تنفسی
• خطر مرگ جنین و وقوع مرده‌زایی

چگونه از دیابت بارداری پیشگیری کنیم؟

با توجه به علت قند خون بالای دوران حاملگی و عوامل خطرساز آن، پیشگیری از دیابت بارداری به‌طور کامل امکان‌پذیر نیست. با این حال می‌توان به کمک راهکارهایی، خطر ابتلا به این عارضه را تا حد امکان کاهش داد. به‌عنوان مثال، تحرک کافی و مصرف غذاهای مفید موجب جلوگیری از بروز دیابت می‌شود. بهترین صبحانه برای قند خون بارداری صبحانه‌ای است که شامل غذاهایی با بار گلایسمی ۱۰ یا کمتر باشد تا مانع از تجمع گلوکز و افزایش سطح قند خون شود.

در صورت داشتن اضافه‌وزن و تمایل به بارداری، می‌بایست ضمن مشورت با پزشک، از راه اصولی و مناسبی نسبت به کاهش وزن و رسیدن به BMI مناسب اقدام نمود. حتی اندکی کاهش وزن هم از ریسک افزایش قند خون دوران بارداری می‌کاهد. علاوه بر این، انجام کلیه غربالگری‌های ضروری دوره بارداری و در پیش گرفتن مراقبت‌های این دوران، تا حد زیادی باعث پیشگیری از بیماری دیابت خواهد شد.

مراقبت‌های پس از زایمان در مادران دیابتی

با گذراندن دوران حاملگی و تولد فرزند، قند خون اغلب مادران دارای دیابت بارداری به سطح نرمالی می‌رسد؛ اما همچنان رعایت نکات و مراقبت‌هایی پس از زایمان لازم است. پزشک حداقل با گذشت یک روز، سطح گلوکز را اندازه می‌گیرد و تزریق انسولین نیز پس از زایمان متوقف می‌شود. از طرفی برای جلوگیری از دیابت نوع ۲ بهتر است ۴ تا ۱۲ هفته پس از زایمان، یک آزمایش تشخیصی انجام گیرد.

بهترین زمان مراجعه به پزشک

در صورت تشخیص دیابت بارداری در مادر، مراجعه منظم به پزشک ضرورت دارد. تعداد ویزیت‌های لازم، به عواملی همچون میزان مدیریت قند خون و استفاده یا عدم استفاده از انسولین وابسته است. اغلب زنان مبتلابه دیابت حاملگی، هفته‌ای یک یا دو مرتبه ویزیت می‌شوند تا از نظر سلامت خود و کودکشان، اندازه‌گیری سطح گلوکز، تنظیم دوز انسولین با پیشرفت بارداری، انجام سونوگرافی (در صورت لزوم) برای سنجش رشد جنین و... مورد بررسی و معاینه قرار بگیرند.

سخن پایانی

ابتلای مادران به دیابت بارداری و چالش‌های پیش روی آن، مسئله‌ی نادری نیست و در بسیاری از بارداری‌ها رخ می‌دهد. اگرچه این بیماری می‌تواند مشکلات جدی و مختلفی را برای مادر و جنین ایجاد کند، اما معاینه منظم توسط پزشک و رعایت کامل دستورات پزشکی موجب کاهش خطر دیابت حاملگی و گذراندن یک بارداری موفق خواهد شد. لازم است بانوان با علائم و نشانه‌های این عارضه آشنا شده و ضمن اصلاح سبک زندگی، داروهای تجویزشده را دقیق و کامل مصرف نمایند.

سؤالات متداول

آیا بعد از زایمان دیابت بارداری برطرف می‌شود؟

در اغلب زنان با پایان یافتن دوران حاملگی، دیابت بارداری نیز از بین می‌رود و خطری مادر را تهدید نمی‌کند. بااین‌حال، یک بار ابتلا به این بیماری در طول بارداری می‌تواند ریسک بروز مجدد آن در بارداری‌های بعدی یا حتی ابتلا به دیابت در ایام پس از حاملگی را افزایش دهد.

آیا امکان زایمان طبیعی با دیابت بارداری وجود دارد؟

اگر سطح قند خون مادر نزدیک به حد نرمال و طبیعی بوده باشد، شانس زایمان طبیعی بسیار بالاست و می‌تواند بین هفته‌های ۳۹ تا ۴۰ فرزند خود را به دنیا بیاورد. با سنجش منظم سطح گلوکز در هفته‌های پایانی می‌توان در خصوص زایمان طبیعی یا سزارین تصمیم گرفت.