چگونه با ذخیره تخمدان کم باردار شویم؟

بررسی ذخیره تخمدان یکی از اولین مراحلی است که برای یافتن علت ناباروری در زنان، توسط پزشک متخصص انجام می شود. بارداری با وجود ذخیره تخمدان کم یکی از اولین سوالاتی است که توسط متقاضیان درمان ناباوری به ویژه در روش ای وی اف پرسیده می شود. در این مطب به معرفی ذخیره تخمدان، نشانه های کاهش آن و تعداد تخمک مناسب برای ای وی اف می پردازیم.

مفهوم ظرفیت ذخیره‌ای تخمدان و روند کاهش آن در طول عمر

اصطلاح ظرفیت ذخیره‌ای تخمدان به پتانسیل باقی‌مانده تخمدان‌ها برای تولید تخمک‌های سالم اشاره دارد. این شاخص از جمله عوامل کلیدی در ارزیابی توان باروری زنان محسوب می‌شود و بیانگر تعداد و کیفیت تخمک‌های موجود در زمان حال است.

در دوران جنینی، جنین دختر در حدود هفته بیستم بارداری، در اوج ذخیره تخمدانی خود قرار دارد و حدود هفت میلیون فولیکول اولیه در تخمدان‌های او شکل گرفته‌ می­گیرند. این تعداد به مرور زمان و تحت فرآیندهای طبیعی تحلیل می‌رود، به‌طوری‌که هنگام تولد تنها حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار فولیکول باقی می‌ماند. البته این عدد ممکن است در نوزادان دختر متفاوت باشد چون که ظرفیت ذخیره‌ای اولیه به‌صورت ژنتیکی و فردی تعیین می‌شود.

با ورود به دوران بلوغ و شروع چرخه‌های قاعدگی، در هر دوره فقط یک فولیکول به مرحله بلوغ نهایی رسیده و تخمک‌گذاری می‌کند. باقی فولیکول‌ها نیز به تدریج تحلیل شده و از بین می‌روند. این فرآیند طبیعی باعث می‌شود ذخیره تخمدان با افزایش سن به‌طور پیوسته کاهش پیدا کند. با رسیدن به یائسگی، ذخیره تخمدانی عملا به پایان می‌رسد و تخمک‌گذاری متوقف می‌شود.

ذخیره تخمدان نرمال برای بارداری چقدر است؟

ذخیره تخمدان ارتباط مستقیمی با توانایی باروری زن دارد. معمولاً ذخیره تخمدان نرمال برای باروری بین ۵ تا ۵.۶ است. ذخیره تخمدان کمتر از یک، شانس باروری را بسیار کاهش می دهد که در این موارد از داروهای تحریک تخمدان استفاده می شود. استفاده از داروهای محرک تخمک‌گذاری در زنان دارای قاعدگی‌های نامنظم، بیش از دیگر بانوان اهمیت دارد.

پایین بودن ذخیره تخمدان چگونه تشخیص داده می‌شود؟

کاهش ذخیره تخمدانی روندی خاموش و بدون علامت مشخص دارد. به‌ این معنی که بسیاری از افراد فقط از طریق آزمایش‌های تخصصی و بررسی‌های هورمونی به وجود آن پی می‌برند. باوجود اینکه این وضعیت به‌ شکل مستقیم با نشانه‌های ظاهری همراه نیست اما گاهی اوقات تغییراتی در الگوی قاعدگی یا باروری مشاهده می­شود که زنگ هشداری برای بررسی دقیق‌تر خواهد بود. 

• ·  چرخه‌های قاعدگی نامنظم شامل تأخیر یا قطع قاعدگی بدون وجود بارداری
• ·  کوتاه شدن فواصل بین پریودها (کمتر از ۲۸ روز)
• ·  خونریزی‌های شدید یا غیرعادی در دوران قاعدگی
• ·  سختی در باردار شدن یا تأخیر در فرایند لقاح
• ·  افزایش احتمال سقط‌های مکرر بدون علت واضح

لطفا توجه داشته باشید که علائم فوق به تنهایی معیار قطعی برای تشخیص کاهش ذخیره تخمدانی نیستند و احتمال می­رود که در شرایط و اختلالات دیگر نیز دیده شوند.

دلایل پزشکی و غیرطبیعی در افت ذخیره تخمدان

ذخیره تخمدان به‌عنوان شاخصی از توان باروری زنان با افزایش سن کاهش پیدا می­کند. بلاخص پس از ۳۵ سالگی، سرعت کاهش آن بیشتر می‌شود. دلایل متعددی غیر از روند طبیعی پیری باعث افت زودرس و قابل توجه ذخیره تخمدانی می­شوند که حتی ممکن است زنان جوان را نیز تحت تأثیر قرار بدهد.

• آندومتریوز یا التهاب مزمن ناشی از رشد بافت آندومتر خارج از رحم، عملکرد طبیعی تخمدان‌ها را مختل می­کند.
• بیماری‌های ویروسی خاص مثل اوریون در صورتی که در دوران نوجوانی رخ بدهد و به التهاب تخمدان منجر شود.
• ناهنجاری‌های مادرزادی و ژنتیکی مانند سندرم X شکننده که مستقیما بر عملکرد تخمدان‌ها تأثیر می‌گذارد.
• آسیب به لوله‌های رحمی به علت عفونت‌های مزمن یا بیماری‌های التهابی لگن.
• عفونت‌های لگنی مزمن که به بافت اطراف تخمدان آسیب می­رساند.
• شیمی‌درمانی و پرتودرمانی به دلیل تأثیر مخرب آنها بر بافت‌های تخمدانی و کاهش تعداد فولیکول‌ها.
• اختلالات خودایمنی که به خاطر آن، سیستم ایمنی بدن به بافت‌های تخمدان حمله می‌کند.
• مصرف سیگار با افزایش رادیکال‌های آزاد و آسیب اکسیداتیو، پیری تخمدانی را به دنبال دارد. 

نکته‌ای که باید بدانید این است که فرآیندهای تخمک‌کشی در روش‌های کمک‌باروری مانند IVF، سبب کاهش ذخیره تخمدان نمی‌شود؛ فقط تعدادی محدود از فولیکول‌های بالغ، در هر چرخه تحریک شده و برداشت می‌شوند و این مقدار در مقایسه با مجموع فولیکول‌های اولیه بسیار ناچیز است.

ارتباط ذخیره تخمدان و سایز تخمدان

ذخیره تخمدان با اندازه تخمدان ارتباط مستقیمی دارد. در واقع هر چه سایز تخمدان بزرگتر باشد، ذخیره تخمدان بیشتر خواهد بود. با افزایش سن و کاهش ذخیره تخمدان، سایز تخمدان نیز کوچکتر خواهد شد. این روند تا سن یائسگی که ذخیره تخمدان فرد صفر می شود، ادامه پیدا خواهد کرد.

آیا امکان بارداری در زنان با ذخیره تخمدانی پایین وجود دارد؟ 

یکی از نخستین پارامترهایی که در ارزیابی و درمان ناباروری مورد توجه قرار می‌گیرد، میزان ذخیره تخمدانی فرد است. این ذخیره در حقیقت توانایی تخمدان‌ها برای تولید تخمک‌های سالم و کافی جهت باروری را نشان می­دهد. سطح AMH (هورمون ضد مولرین) بین 1 تا 3 نانوگرم بر میلی‌لیتر به‌عنوان محدوده قابل قبول برای باروری در نظر گرفته می‌شود. در این شرایط، با بهره‌گیری از روش‌های کمک‌باروری مانند لقاح آزمایشگاهی (IVF)، شانس بارداری وجود دارد.

زمانی که سطح AMH کمتر از 1 نانوگرم بر میلی‌لیتر باشد، نشان‌دهنده کاهش ذخیره تخمدانی خواهد بود. در این وضعیت، چنانچه تخمک‌گذاری طبیعی مختل شده باشد یا درمان‌های مرسوم پاسخگو نباشند، استفاده از تخمک اهدایی به زوجین پیشنهاد می­شود.

گاهی اوقات حتی با وجود ذخیره تخمدانی پایین، در صورتی که ساختار و عملکرد رحم، لوله‌های فالوپ و همچنین کیفیت اسپرم همسر در وضعیت مناسبی قرار داشته باشند، امکان بارداری طبیعی یا با حداقل مداخلات پزشکی وجود خواهد داشت. اما اگر فرد به دلایلی همچون ناهنجاری‌های رحمی، انسداد لوله‌های فالوپ، اختلال در عملکرد تخمدان‌ها یا مشکلات مربوط به اسپرم نیازمند لقاح خارج رحمی باشد، میزان ذخیره تخمدانی به‌عنوان فاکتور تعیین‌کننده موفقیت درمان در نظر گرفته خواهد شد.

نقش ذخیره تخمدان پایین در موفقیت درمان ناباروری با روش IVF

در فرایند لقاح آزمایشگاهی (IVF)، یکی از فاکتورهای مهم که بر موفقیت درمان تأثیر مستقیم دارد، وضعیت ذخیره تخمدان است. ذخیره تخمدان در واقع تعداد فولیکول‌های باقی‌مانده در تخمدان‌ها را نشان می­دهد که قابلیت تبدیل به تخمک را دارند. وقتی این ذخیره بیشتر باشد، احتمال دستیابی به تخمک‌های کافی برای لقاح در محیط آزمایشگاهی بالاتر می‌رود.

در زنانی که ذخیره تخمدان آن‌ها کاهش یافته است، تعداد تخمک‌های قابل برداشت محدود می‌شود و این موضوع شانس موفقیت IVF را کاهش می­دهد. البته، نباید فقط به تعداد تخمک‌ها توجه کرد، بلکه کیفیت تخمک نیز نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد. به عبارت دیگر، زنان با ذخیره تخمدان پایین اما تخمک‌های باکیفیت، شانس موفقیت بیشتری در این درمان دارند.

کیفیت اسپرم مرد نیز در کنار کیفیت تخمک زن در نتیجه نهایی IVF تاثیرگذار است. در مواردی که ذخیره تخمدان کاهش یافته، ارزیابی جامع از کیفیت سلول‌های جنسی، سن زوجین و سایر پارامترهای باروری، راهگشای تصمیم‌گیری صحیح برای شروع فرایند IVF است.

روش های ارزیابی ذخیره تخمدان



تست استرادیول

استرادیول یک از هورمون های جنسی زنانه است. تست استرادیول در روز سوم سیکل پریود انجام می شود. نتیجه این تست می تواند اطلاعات خوبی در مورد ذخایر تخمدان به پزشک دهد. در زنان قبل از سن یائسگی، میزان نرمال استرادیول ۳۰ تا ۴۰۰ pg / ml و در زنان یائسه، میزان نرمال استرادیول ۰ تا ۳۰ pg / ml است. میزان کمتر از حد نرمال استرادیول نشان دهنده کم بودن ذخیره تخمدان می باشد.

سونوگرافی جهت شمارش فولیکول های آنترال

این روش به وسیله سونوگرافی واژینال (سونوگرافی خلال مهبلی) در روزهای دوم تا چهارم سیکل قاعدگی انجام می شود. در این سونوگرافی، تعداد فولیکول‌ های بین ۲ تا ۱۰ میلی متر موجود در تخمدان اندازه گیری خواهد شد. این فولیکول‌ها که به فولیکول‌های آنترال معروف هستند، تخمک‌های درحال رشد را دربرگرفته و نشان‌دهنده وضعیت پاسخگویی بدن به داروهای گنادوتروپینی می‌باشند‌. تعداد تخمک کمتر از ۱۰ نشان دهنده ذخیره تخمدان پایین می باشد.

بیشتر بخوانید: تعداد و اندازه فولیکول مناسب برای بارداری

اگرچه این روش بسیار خوبی است اما خیلی به دقت و مهارت پزشک و کیفیت دستگاه سونوگرافی وابسته است. از طرفی این تست تنها برای کمیت تخمک ها مدنظر می باشد و نمی تواند از نظر کیفیت، تخمک ها را بررسی کند.

تست FSH و پاسخ به گنادوتروپین ها

این آزمایش برای تست تعداد و کیفیت تخمک نیست، بلکه بخشی از پروسه درمان ناباروری است؛ اما جواب این آزمایش می تواند اطلاعاتی در مورد کمیت تخمک ها در اختیار پزشک قرار دهد. این آزمایش در روز دوم و یا سوم پریودی انجام می شود که میزان پایین FSH، نشان دهنده کاهش میزان ذخایر تخمدان است.

درواقع طی این آزمایش، داروهای هورمونی حاوی FSH یا ترکیبی از FSH و LH برای تحریک تخمدان تزریق می‌شود که با افزایش سن، دوزهای بالاتری مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته باید دانست که افزایش مقدار مصرفی این داروها، احتمال موفقیت روش های درمان ناباروری نظیر IVF را کاهش می‌دهد.

بیشتر بخوانید: آزمایش FSH چیست و نحوه تفسیر آن چگونه است؟

آزمایش چالش کلومیفن

در این آزمایش، فرد داروهای تحریک تخمک گذاری مصرف می کند و آزمایش میزان FSH و استرادیول قبل و نیز آزمایش میزان FSH بعد از مصرف دارو انجام می شود. معمولاً میزان بالای هورمون ها قبل و بعد از مصرف دارو، نشان دهنده ذخیره تخمدان کم (Low Ovarian Reserve) و شانس کمتر بارداری است.

سطح هورمون آنتی مولرین (AMH)

این هورمون در بدو تولد جنین وجود ندارد و همین امر سبب رشد اندام جنسی زنانه می شود. پس از رسیدن دختر به دوران بلوغ، این هورمون توسط سلول های گرانولوزا در فولیکول های حاضر در تخمدان ترشح می شود. میزان هورمون AMH در زمان یائسگی بسیار کاهش می یابد و تقریباً صفر می شود.

نتیجه تست سطح هورمون AMH، می تواند ذخایر تخمدان را ارزیابی کند. از آنجایی که میزان این هورمون در دوران قاعدگی نوسان زیادی ندارد، می توان این تست را در روز اول پریود انجام داد. مطلب آزمایش AMH می تواند در این زمینه اطلاعات خوبی را به شما ارائه دهد.

کیفیت تخمک چگونه تعیین می شود؟

کیفیت تخمک به سن فرد بستگی دارد. معمولاً در سنین بالای ۴۰ سال، کیفیت تخمک به حدی کاهش می یابد که احتمال موفقیت عمل آی وی اف صفر می شود و حتی اگر فرد ذخیره تخمدان بالایی داشته باشد اما تخمک فرد کیفیت لازم را نداشته باشد، احتمال موفقیت عمل IVF بسیار پایین و نزدیک به صفر است.

باید دانست که آزمایش‌های پیش از بارداری و سونوگرافی ذخیره تخمدان باوجود نشان دادن میزان رزرو تخمدان، امکان بررسی کیفیت تخمک‌ها را فراهم نمی‌کند و لذا اطلاع یافتن از سن خانم، بهترین روش برای حدس زدن کیفیت تخمک‌ها توسط پزشک می‌باشد.

راه های درمان ذخیره تخمدان پایین

باید گفت که روش خاصی برای درمان کاهش ذخیره تخمدان یا جلوگیری از پیشروی آن وجود ندارد؛ اما برخی روش‌های پزشکی و درمان‌های خانگی می‌تواند شانس بارداری را در زنان مبتلا به ذخیره پایین تخمدان افزایش دهد.

رایج‌ترین راه غلبه بر ناباروری ناشی از کاهش ذخیره تخمدان، تحریک تخمک‌گذاری و استفاده از روش‌های کمک‌باروری همچون IVF می‌باشد. دیگر روش‌های درمان ذخیره تخمدان پایین عبارتند از:

• فریز تخمک و جنین
• هورمون درمانی
• تخمک اهدایی
• جنین اهدایی
• ورزش
• مصرف ویتامین ها
• ماساژ شکم



فریز تخمک و جنین

فریز تخمک مناسب زوج هایی است که قصد به تاخیر انداختن بارداری را دارند. با استفاده از داروهای تحریک تخمدان جهت رشد تخمک‌ها، می‌توان تعدادی تخمک مناسب را به کمک عمل پانکچر استخراج نمود و همه یا تعدادی از آن‌ها را برای بارداری‌های آینده فریز کرد.

با انجام این عمل در سنین جوانی می‌توان تخمک‌های باکیفیتی را منجمد کرد که درصورت تمایل به بارداری در سنین بالاتر، مورد استفاده قرار گیرد. همچنین درصورتی که عمل تخمک‌کشی در جریان درمان آی وی اف استفاده شود و بیش از یک جنین در آزمایشگاه تشکیل گردد، امکان فریز جنین‌ نیز وجود خواهد داشت.

بیشتر بخوانید: فریز تخمک؛ راه حفظ باروری در دختران مجرد

هورمون درمانی

ازجمله روش‌های رایج در درمان پایین بودن ذخیره تخمدان، باید به هورمون‌درمانی به کمک مکمل‌هایی نظیر دهیدرواپی آندروسترون (DHEA) اشاره کرد. این هورمون به‌عنوان یک آندروژن خفیف، همواره در بدن تولید می‌شود؛ اما با افزایش سن و کاهش میزان DHEA، کیفیت تخمک‌ها نیز کاهش می‌یابد و استفاده از مکمل آن توصیه می‌گردد.

همچنین مکمل Q10 با افزایش انرژی، بهبود کیفیت تخمک‌ها را به دنبال می‌آورد. به‌طورکلی، تعادل هورمونی نقش مهمی در روند منظم چرخه باروری و رشد تخمک‌های سالم و باکیفیت دارد.

تخمک اهدایی؛ راه بارداری با ذخیره تخمدان صفر

اهدای تخمک یکی دیگر از روش‌های غلبه بر ناباروری ناشی از ذخیره پایین تخمدان است که به‌عنوان یک روش کمک‌باروری شناخته می‌شود. به‌وسیله این تکنیک، تخمک‌های باکیفیت از اهداکننده دریافت می‌شود و پس از لقاح آزمایشگاهی با روش آی‌وی‌اف، جهت ادامه رشد به رحم زن منتقل می‌گردد.

این روش معمولا برای زنانی استفاده می‌شود که ذخیره تخمدان بسیار پایینی دارند؛ برای مثال بارداری با ذخیره تخمدان صفر به صورت طبیعی امکان پذیر نیست و می‌توان از تخمک اهدایی استفاده کرد.

بیشتر بخوانید: آی وی اف با تخمک اهدایی چگونه انجام می شود؟

جنین اهدایی

گاهی علاوه‌بر تخمک‌های زن، اسپرم مرد نیز مشکلی برای باروری دارد که دراین‌صورت باید از جنین اهدایی استفاده نمود. با این روش، اگرچه نوزاد از لحاظ ژنتیکی به پدر و مادر تعلق ندارد؛ اما می‌تواند در رحم مادر (دریافت‌کننده) رشد کند و متولد شود.

ورزش

ورزش مناسب و متعادل، ازجمله روش‌های خانگی مؤثر در زمینه درمان مشکلات ناشی از پایین بودن ذخیره تخمدان و همچنین افزایش سلامت اسپرم‌ها می‌باشد. بدین منظور، انجام ورزش‌هایی مانند شنا، پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری توصیه می‌شود.

ویتامین C و E

مصرف ویتامین C و آنتی‌اکسیدان‌ها علاوه‌بر کاهش میزان استرس در دستگاه تناسلی و تخمک‌ها، به افزایش حرکت اسپرم مردان و جلوگیری از نقص اسپرم نیز کمک می‌کند.

مکمل ویتامین E با افزایش قدرت باروری زنان و مردان و جلوگیری از احساس خستگی و کسالت، نقش مهمی در مقابله با ناباروری ناشی از افت ذخیره تخمدان دارد. از منابع ویتامین باید به تخمه آفتابگردان، بادام، سبزیجات برگ سبز، تخم مرغ، غلات کامل، اسفناج، جوانه گندم و سیب‌زمینی اشاره کرد.

ویتامین A

سطح مناسبی از ویتامین A در بدن به علت تولید هورمون‌های جنسی در زنان و ساختن اسپرماتوزوئید در مردان، موجب افزایش باروری می‌گردد. ویتامین A در جگر، خامه، شیر، پنیر، کره و همچنین میوه‌ها و سبزیجات زردرنگ همچون هویج، سیب‌زمینی، کدو، زردآلو، هلو و طالبی وجود دارد.

ماساژ باروری یا ماساژ شکم

ماساژ رحم و تخمدان‌ها یا ماساژ باروری، از بهترین راه‌های افزایش جریان خون به دستگاه تناسلی است که توسط یک ماساژتراپیست و یا توسط خود فرد در منزل، قابل انجام می‌باشد. بهتر است آغاز ماساژ باروری پس از اتمام عادت ماهانه باشد و درصورت اقدام به بارداری نیز تنها تا زمان تخمک‌گذاری ادامه یابد.

نکته پایانی

کیفیت بالای تخمک‌ها جزو مهم‌ترین عوامل اثرگذار برروی سلامت بارداری به شمار می‌رود؛ به‌طوری که با افزایش کیفیت تخمک‌ها، شانس داشتن یک بارداری سالم و کم‌خطر نیز افزایش می‌یابد.

بیشتر بخوانید: برای تقویت تخمک چه بخوریم؟

از دیگر عوامل مؤثر بر سلامت باروری می‌توان توازن و تعادل هورمون‌ها، گردش خون مناسب و سبک زندگی سالم را نام برد. این موارد علاوه‌بر کمک به تداوم بارداری و زایمان موفق، از عوامل اثرگذار روی تشکیل جنین و وقوع لانه‌گزینی محسوب می‌شود.

البته باید دانست که برخلاف باورهای قدیمی مبنی بر عدم تولید تخمک در طول زندگی، تحقیقات نشان داده که در کنار تخمک‌های اولیه پس از تولد، در طول سال‌های آتی نیز ممکن است تخمک‌های جدیدی تولید شود. با این حال، همچنان بالا رفتن سن به عنوان یک عامل مهم در کاهش کیفیت تخمک‌ها به حساب می‌آید که به کمک روش‌های معرفی ‌شده می‌توان به مقابله با آن رفت و شانس فرزندآوری را تجربه نمود.