آیا ذخیره تخمدان کم باعث ناباروری می شود؟

اصطلاح ذخیره تخمدان به معنای این است که در هنگام آزمایش، چه تعداد تخمک در همان لحظه در تخمدان زن وجود دارد. جنین دختر در رحم مادر در هفته بیستم، دارای هفت میلیون تخمک می باشد. با گذر زمان این تعداد کاهش یافته و در هنگام تولد معمولاً نوزاد دختر حدود ۲۰۰,۰۰۰ تخمک دارد. البته هر نوزاد دختر با تعداد مشخصی فولیکول در تخمدان خود متولد می شود؛ یعنی تعداد فولیکول ها در بین نوزادان دختر متفاوت است. با رسیدن دختر به دوران بلوغ و شروع تخمک گذاری، هر ماه یک عدد از این فولیکول ها به شکل تخمک رها می شوند. بنابراین با گذشت زمان و افزایش سن، ذخیره تخمدان کم می شود و این روند کاهشی تا زمانی ادامه می یابد که فرد به سن یائسگی برسد و ذخیره تخمدان او تمام شود.

بررسی ذخیره تخمدان یکی از اولین مراحلی است که برای یافتن علت ناباروری در زنان، توسط پزشک متخصص انجام می شود. بارداری با وجو ذخیره تخمدان کم یکی از اولین سوالاتی است که توسط متقاضیان درمان ناباوری پرسیده می شود. در این مطلب تلاش می کنیم به معرفی، روش های بررسی و راه های درمانی ذخیره تخمدان کم بپردازیم.

در این مطلب می‌خوانید:

• ارتباط ذخیره تخمدان و سایز تخمدان
• ذخیره تخمدان نرمال
• علائم کاهش ذخیره تخمدانی چیست؟
• امکان بارداری با ذخیره تخمدان کم
• ای وی اف با ذخیره تخمدان کم
• علل کاهش ذخیره تخمدان
• کیفیت تخمک چگونه تعیین می شود؟
• روش های بررسی ذخیره تخمدان
• راه های درمان ذخیره تخمدان پایین

ذخیره تخمدان با اندازه تخمدان ارتباط مستقیمی دارد. در واقع هر چه سایز تخمدان بزرگتر باشد، ذخیره تخمدان بیشتر خواهد بود. با افزایش سن و کاهش ذخیره تخمدان، سایز تخمدان نیز کوچکتر خواهد شد. این روند تا سن یائسگی که ذخیره تخمدان فرد صفر می شود، ادامه پیدا خواهد کرد.

ذخیره تخمدان ارتباط مستقیمی با توانایی باروری زن دارد. معمولاً ذخیره تخمدان نرمال برای باروری بین ۵ تا ۵.۶ است. ذخیره تخمدان کمتر از یک، شانس باروری را بسیار کاهش می دهد که در این موارد از داروهای تحریک تخمدان استفاده می شود. استفاده از داروهای محرک تخمک‌گذاری در زنان دارای قاعدگی‌های نامنظم، بیش از دیگر بانوان اهمیت دارد.

کاهش ذخیره تخمدان با علائم و نشانه‌های خاصی همراه نیست و در اغلب موارد، تنها از طریق معاینات و چکاپ‌های کامل قابل بررسی می‌باشد. با این حال، گاهی برخی علائم در مبتلایان به تنبلی تخمدان دیده می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• عادت ماهانه شدید و سنگین
• تآخیر در قاعدگی یا عدم پریودی طی چند دوره و بدون علائم بارداری
• سقط جنین
• برخی مشکلات حاملگی نظیر تأخیر در بارداری
• چرخه‌های قاعدگی کوتاه‌مدت (معمولاً کمتر از ۲۸ روز)

زمانی که پزشک تشخیص به انجام عمل آی وی اف می دهد، ذخیره تخمدان اهمیت پیدا می کند. ذخیره تخمدان نسبت مستقیمی با تعداد تخمک بدست آمده از عمل IVF دارد و تعداد تخمک حاصل از عمل IVF نیز رابطه مستقیمی با احتمال موفقیت عمل آی وی اف دارد.
به عبارت دیگر، اگر فرد به هر علتی مشکل نازایی و ذخیره تخمدان پایینی داشته باشد، احتمال موفقیت عمل IVF کاهش می یابد. البته میزان موفقیت آی وی اف تنها به ذخیره تخمدان و تعداد تخمک بستگی ندارد و عوامل دیگری مانند کیفیت تخمک و اسپرم نیز روی نتیجه این عمل اثرگذار خواهد بود. بیش از اینکه تعداد تخمک مناسب برای ای وی اف اهمیت داشته باشد کیفیت تخمک مهم است؛ به طوری که اگر کسی ذخیره تخمدان پایین ولی کیفیت تخمک بالایی داشته باشد، احتمال موفقیت عمل IVF افزایش می یابد.

اگر قصد IVF دارید خواندن مطلب مراحل عمل IVF را از دست ندهید.

از دلایل طبیعی و اصلی کاهش ذخیره تخمدان باید به افزایش سن و پیری اشاره کرد. با این حال، برخی علل و عوامل دیگر نیز در کم شدن رزرو تخمدانی نقش دارند که گاهی باعث افت ذخیره تخمدان در سنین پایین می‌شوند. این علل و دلایل عبارتند از:

• ابتلا به آندومتریوز
• سابقه ابتلا به بیماری اوریون
• اختلال و بیماری در لوله‌های رحمی (لوله‌های فالوپ)
• ناهنجاری‌های ژنتیکی و مادرزادی همچون سندرم X شکننده
• عفونت لگن
• پرتودرمانی و شیمی‌درمانی
• برخی اختلالات خودایمنی
• سیگار کشیدن

باید گفت فرآیند تخمک‌کشی (پانکچر) که برای انجام عمل‌هایی نظیر آی‌وی‌اف مورد استفاده قرار می‌گیرد، نقشی در کاهش ذخیره تخمدان ندارد؛ چراکه طی آن تنها تعداد معدودی تخمک آزاد می‌شود و در مقایسه با کل فولیکول‌های درون تخمدان‌ها، مقدار چشمگیری نمی‌باشد. ضمناً موارد ذکرشده، تنها بخشی از علل شناخته‌شده کاهش ذخیره تخمدان به شمار می‌رود؛ درحالی که گاهی این مشکل دراثر علل ناشناخته و متفاوتی نیز به وجود می‌آید.

کیفیت تخمک به سن فرد بستگی دارد. معمولاً در سنین بالای ۴۰ سال، کیفیت تخمک به حدی کاهش می یابد که احتمال موفقیت عمل آی وی اف صفر می شود و حتی اگر فرد ذخیره تخمدان بالایی داشته باشد اما تخمک فرد کیفیت لازم را نداشته باشد، احتمال موفقیت عمل IVF بسیار پایین و نزدیک به صفر است.

باید دانست که آزمایش‌های پیش از بارداری و سونوگرافی ذخیره تخمدان باوجود نشان دادن میزان رزرو تخمدان، امکان بررسی کیفیت تخمک‌ها را فراهم نمی‌کند و لذا اطلاع یافتن از سن خانم، بهترین روش برای حدس زدن کیفیت تخمک‌ها توسط پزشک می‌باشد.

تست استرادیول

استرادیول یک از هورمون های جنسی زنانه است. تست استرادیول در روز سوم سیکل پریود انجام می شود. نتیجه این تست می تواند اطلاعات خوبی در مورد ذخایر تخمدان به پزشک دهد. در زنان قبل از سن یائسگی، میزان نرمال استرادیول ۳۰ تا ۴۰۰ pg / ml و در زنان یائسه، میزان نرمال استرادیول ۰ تا ۳۰ pg / ml است. میزان کمتر از حد نرمال استرادیول نشان دهنده کم بودن ذخیره تخمدان می باشد.

سونوگرافی جهت شمارش فولیکول های آنترال

این روش به وسیله سونوگرافی واژینال (سونوگرافی خلال مهبلی) در روزهای دوم تا چهارم سیکل قاعدگی انجام می شود. در این سونوگرافی، تعداد فولیکول‌ های بین ۲ تا ۱۰ میلی متر موجود در تخمدان اندازه گیری خواهد شد. این فولیکول‌ها که به فولیکول‌های آنترال معروف هستند، تخمک‌های درحال رشد را دربرگرفته و نشان‌دهنده وضعیت پاسخگویی بدن به داروهای گنادوتروپینی می‌باشند‌. تعداد تخمک کمتر از ۱۰ نشان دهنده ذخیره تخمدان پایین می باشد. اگرچه این روش بسیار خوبی است اما خیلی به دقت و مهارت پزشک و کیفیت دستگاه سونوگرافی وابسته است. از طرفی این تست تنها برای کمیت تخمک ها مدنظر می باشد و نمی تواند از نظر کیفیت، تخمک ها را بررسی کند.

تست FSH و پاسخ به گنادوتروپین ها

این آزمایش برای تست تعداد و کیفیت تخمک نیست، بلکه بخشی از پروسه درمان ناباروری است؛ اما جواب این آزمایش می تواند اطلاعاتی در مورد کمیت تخمک ها در اختیار پزشک قرار دهد. این آزمایش در روز دوم و یا سوم پریودی انجام می شود که میزان پایین FSH، نشان دهنده کاهش میزان ذخایر تخمدان است. درواقع طی این آزمایش، داروهای هورمونی حاوی FSH یا ترکیبی از FSH و LH برای تحریک تخمدان تزریق می‌شود که با افزایش سن، دوزهای بالاتری مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته باید دانست که افزایش مقدار مصرفی این داروها، احتمال موفقیت روش های درمان ناباروری نظیر IVF را کاهش می‌دهد.

آزمایش چالش کلومیفن

در این آزمایش، فرد داروهای تحریک تخمک گذاری مصرف می کند و آزمایش میزان FSH و استرادیول قبل و نیز آزمایش میزان FSH بعد از مصرف دارو انجام می شود. معمولاً میزان بالای هورمون ها قبل و بعد از مصرف دارو، نشان دهنده ذخیره تخمدان کم و شانس کمتر بارداری است.

سطح هورمون آنتی مولرین (AMH)

این هورمون در بدو تولد جنین وجود ندارد و همین امر سبب رشد اندام جنسی زنانه می شود. پس از رسیدن دختر به دوران بلوغ، این هورمون توسط سلول های گرانولوزا در فولیکول های حاضر در تخمدان ترشح می شود. میزان هورمون AMH در زمان یائسگی بسیار کاهش می یابد و تقریباً صفر می شود. نتیجه تست سطح هورمون AMH، می تواند ذخایر تخمدان را ارزیابی کند. از آنجایی که میزان این هورمون در دوران قاعدگی نوسان زیادی ندارد، می توان این تست را در روز اول پریود انجام داد. مطلب آزمایش AMH می تواند در این زمینه اطلاعات خوبی را به شما ارائه دهد.

باید گفت که روش خاصی برای درمان کاهش ذخیره تخمدان یا جلوگیری از پیشروی آن وجود ندارد؛ اما برخی روش‌های پزشکی و درمان‌های خانگی می‌تواند شانس بارداری را در زنان مبتلا به ذخیره تخمدان پایین افزایش دهد.

رایج‌ترین راه غلبه بر ناباروری ناشی از کاهش ذخیره تخمدان، تحریک تخمک‌گذاری و استفاده از روش‌های کمک‌باروری همچون IVF می‌باشد. دیگر روش‌های درمان ذخیره تخمدان پایین عبارتند از:

فریز تخمک و جنین

فریز تخمک مناسب زوج هایی است که قصد به تاخیر انداختن بارداری را دارند. با استفاده از داروهای تحریک تخمدان جهت رشد تخمک‌ها، می‌توان تعدادی تخمک مناسب را به کمک عمل پانکچر استخراج نمود و همه یا تعدادی از آن‌ها را برای بارداری‌های آینده فریز کرد. با انجام این عمل در سنین جوانی می‌توان تخمک‌های باکیفیتی را منجمد کرد که درصورت تمایل به بارداری در سنین بالاتر، مورد استفاده قرار گیرد. همچنین درصورتی که عمل تخمک‌کشی در جریان درمان آی وی اف استفاده شود و بیش از یک جنین در آزمایشگاه تشکیل گردد، امکان فریز جنین‌ها نیز وجود خواهد داشت.

تخمک اهدایی

اهدای تخمک یکی دیگر از روش‌های غلبه بر ناباروری ناشی از کاهش ذخیره تخمدان است که به‌عنوان یک روش کمک‌باروری شناخته می‌شود. به‌وسیله این تکنیک، تخمک‌های باکیفیت از اهداکننده دریافت می‌شود و پس از لقاح آزمایشگاهی با روش آی‌وی‌اف، جهت ادامه رشد به رحم زن منتقل می‌گردد. این روش معمولا برای زنانی استفاده می‌شود که ذخیره تخمدان بسیار پایینی دارند؛ برای مثال بارداری با ذخیره تخمدان صفر به صورت طبیعی امکان پذیر نیست و می‌توان از تخمک اهدایی استفاده کرد.

جنین اهدایی

گاهی علاوه‌بر تخمک‌های زن، اسپرم مرد نیز مشکلی برای باروری دارد که دراین‌صورت باید از جنین اهدایی استفاده نمود. با این روش، اگرچه نوزاد از لحاظ ژنتیکی به پدر و مادر تعلق ندارد؛ اما می‌تواند در رحم مادر (دریافت‌کننده) رشد کند و متولد شود.

هورمون درمانی

ازجمله روش‌های رایج در درمان ذخیره تخمدان پایین، باید به هورمون‌درمانی به کمک مکمل‌هایی نظیر دهیدرواپی آندروسترون (DHEA) اشاره کرد. این هورمون به‌عنوان یک آندروژن خفیف، همواره در بدن تولید می‌شود؛ اما با افزایش سن و کاهش میزان DHEA، کیفیت تخمک‌ها نیز کاهش می‌یابد و استفاده از مکمل آن توصیه می‌گردد. همچنین مکمل Q10 با افزایش انرژی، بهبود کیفیت تخمک‌ها را به دنبال می‌آورد. به‌طورکلی، تعادل هورمونی نقش مهمی در روند منظم چرخه باروری و رشد تخمک‌های سالم و باکیفیت دارد.

ورزش

ورزش مناسب و متعادل، ازجمله روش‌های خانگی مؤثر در زمینه درمان مشکلات ناشی از ذخیره تخمدان پایین و همچنین افزایش سلامت اسپرم‌ها می‌باشد. بدین منظور، انجام ورزش‌هایی مانند شنا، پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری توصیه می‌شود.

ماساژ باروری یا ماساژ شکم

ماساژ رحم و تخمدان‌ها یا ماساژ باروری، از بهترین راه‌های افزایش جریان خون به دستگاه تناسلی است که توسط یک ماساژتراپیست و یا توسط خود فرد در منزل، قابل انجام می‌باشد. بهتر است آغاز ماساژ باروری پس از اتمام عادت ماهانه باشد و درصورت اقدام به بارداری نیز تنها تا زمان تخمک‌گذاری ادامه یابد.

ویتامین C و E

مصرف ویتامین C و آنتی‌اکسیدان‌ها علاوه‌بر کاهش میزان استرس در دستگاه تناسلی و تخمک‌ها، به افزایش حرکت اسپرم مردان و جلوگیری از نقص اسپرم نیز کمک می‌کند.

مکمل ویتامین E با افزایش قدرت باروری زنان و مردان و جلوگیری از احساس خستگی و کسالت، نقش مهمی در مقابله با ناباروری ناشی از افت ذخیره تخمدان دارد. از منابع ویتامین باید به تخمه آفتابگردان، بادام، سبزیجات برگ سبز، تخم مرغ، غلات کامل، اسفناج، جوانه گندم و سیب‌زمینی اشاره کرد.

ویتامین A

سطح مناسبی از ویتامین A در بدن به علت تولید هورمون‌های جنسی در زنان و ساختن اسپرماتوزوئید در مردان، موجب افزایش باروری می‌گردد. ویتامین A در جگر، خامه، شیر، پنیر، کره و همچنین میوه‌ها و سبزیجات زردرنگ همچون هویج، سیب‌زمینی، کدو، زردآلو، هلو و طالبی وجود دارد.

نکته پایانی

کیفیت بالای تخمک‌ها جزو مهم‌ترین عوامل اثرگذار برروی سلامت بارداری به شمار می‌رود؛ به‌طوری که با افزایش کیفیت تخمک‌ها، شانس داشتن یک بارداری سالم و کم‌خطر نیز افزایش می‌یابد. از دیگر عوامل مؤثر بر سلامت باروری می‌توان توازن و تعادل هورمون‌ها، گردش خون مناسب و سبک زندگی سالم را نام برد.

این موارد علاوه‌بر کمک به تداوم بارداری و زایمان موفق، از عوامل اثرگذار روی تشکیل جنین و وقوع لانه‌گزینی محسوب می‌شود.

البته باید دانست که برخلاف باورهای قدیمی مبنی بر عدم تولید تخمک در طول زندگی، تحقیقات نشان داده که در کنار تخمک‌های اولیه پس از تولد، در طول سال‌های آتی نیز ممکن است تخمک‌های جدیدی تولید شود. با این حال، همچنان بالا رفتن سن به عنوان یک عامل مهم در کاهش کیفیت تخمک‌ها به حساب می‌آید که به کمک روش‌های معرفی ‌شده می‌توان به مقابله با آن رفت و شانس فرزندآوری را تجربه نمود.