آزمایش FSH چیست و نحوه تفسیر آن چگونه است؟

یکی از آزمایش‌های رایج در زمینه شناسایی مشکلات باروری زنان و مردان، تست FSH است که با دریافت یک نمونه خون از فرد انجام می‌شود. درواقع، هورمون محرکی به نام هورمون (Follicle Stimulating Hormone) FSH در سیستم تولید مثل زنان و مردان وجود دارد که نقش اصلی آن در بدن زنان، کمک به رشد فولیکول‌های تخمدان و وقوع سیکل قاعدگی می‌باشد؛ و در بدن مردان به همراه تستوسترون، برای حفظ تعداد و عملکرد نرمال اسپرم لازم است. 

پزشک با انجام آزمایش FSH می‌تواند مشکلاتی از قبیل علل ناباروری در زنان و مردان، دلایل بلوغ زودرس، علت کمبود اسپرم در مردان، عدم تخمک‌گذاری در زنان و... را تشخیص دهد. بنابراین اندازه‌گیری سطوح هورمون محرک فولیکول (FSH) و تفسیر آزمایش FSH اهمیت زیادی در بسیاری از درمان‌های ناباروری دارد و آشنایی با کاربردها و نحوه انجام آن برای زوج‌ها سودمند است.

هورمون محرک فولیکول (FSH) چیست؟

هورمون محرک فولیکول یا هورمون FSH از جمله هورمون‌های تولیدشده توسط غده هیپوفیز در مغز است که میزان تولید و ترشح آن توسط برخی هورمون‌های دیگر کنترل می‌شود. به عبارتی دیگر، بعضی هورمون‌های تولیدشده توسط غده هیپوتالاموس، هیپوفیز و غدد تناسلی نظیر بیضه (در مردان) و تخمدان (در زنان)، هورمون FSH را کنترل می‌کنند. 

از جمله هورمون‌های ترشح‌شده از هیپوتالاموس باید به هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) اشاره کرد که باعث ترشح FSH و LH (گنادوتروپین‌ها) می‌شود. از طرفی هورمون محرک فولیکولی می‌تواند به‌طور متقابل، روی عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها اثر بگذارد.

بیشتر بخوانید: ایا مشکلات هورمونی باعث نازایی می‌شود؟

وظایف هورمون محرکه فولیکولی FSH

هورمون FSH در زنان، مردان و کودکان وظایف مختلفی دارد و سطح آن در مراحل مختلف زندگی تغییر می‌کند. این هورمون که عامل رشد و بلوغ تخمک‌های تولیدشده در تخمدان زنان است، با کاهش عملکرد و توقف فعالیت تخمدان‌ها حین رسیدن به سن یائسگی افزایش می‌یابد.

همچنین هورمون FSH که در مردان موجب تولید اسپرم و پروتئین‌های متصل به آندروژن از بیضه‌ها می‌شود، پس از بلوغ تقریباً ثابت می‌ماند. در نوزادان و کودکان نیز سطح FSH پس از تولد کمی بالا می‌رود؛ اما در پسران از ۶ ماهگی و در دختران از ۱ تا ۲ سالگی کاهش می‌یابد.

سپس مجدداً با رسیدن به سن ۶ تا ۸ سالگی یا رسیدن به بلوغ و بروز خصوصیات جنسی ثانویه، مقدار این هورمون بیشتر می‌شود. باید دانست که در اغلب موارد، کاهش یا افزایش غیرطبیعی سطوح fsh ناشی از اختلالات هیپوفیز، هیپوتالاموس، تخمدان‌ها یا بیضه‌ها می‌باشد.

چرا به FSH هورمون محرک فولیکول می گویند؟

هورمون FSH در زنان بالغ (سنین باروری) موجب تکامل و رشد فولیکول‌های تخمدان می‌شود که این امر در مرحله فولیکولی از چرخه پریود اتفاق می‌افتد. به‌طور کلی، هر چرخه قاعدگی شامل مراحل یا فازهای فولیکولی، تخمک‌گذاری (اوولاسیون) و لوتئال است که ترشح FSH در فاز فولیکولی باعث تولید استرادیول توسط فولیکول‌ها می‌گردد.

با رسیدن به روزهای پایانی فاز فولیکولار، سطح هورمون‌های FSH و LH بالا می‌رود که اندکی پس از آن، تخمک‌گذاری رخ می‌دهد. همچنین هورمون محرک فولیکول می‌تواند توانایی تخمدان جهت پاسخ به هورمون لوتئینه‌کننده (LH) را تسهیل کند. باید دانست که هورمون‌های اینهیبین (Inhibin)، پروژسترون و استرادیول به کنترل میزان ترشح FSH از هیپوفیز کمک می‌کنند. 

آمادگی های لازم قبل از تست FSH

برای اطلاع از اقدامات و مراقبت‌های لازم پیش از انجام تست FSH باید با پزشک خود مشورت کنید. مهم‌ترین نکته پیش از انجام این آزمایش، اطلاع‌رسانی به پزشک درخصوص داروهای مصرفی به ویژه رادیوایزوتوپ‌ها و همچنین مطلع ساختن پزشک از بارداری (یا احتمال بارداری) می‌باشد.

باید دانست داروهایی نظیر کلومیفن، سایمتیدین، لوودوپا و دیژیتالیس معمولاً سطح FSH را افزایش می‌دهد و داروهای ضد تشنج، قرص پیشگیری از بارداری، داروهای هورمونی، فنوتیازین‌ها و مولتی ویتامین‌های حاوی بیوتین یا ویتامین B7 باعث کاهش آن می‌شود. 

نتایج آزمایش FSH در مردان و زنان

برای بررسی نرمال بودن سطح FSH باید مواردی همچون سن، جنسیت، مرحله چرخه قاعدگی زنان در روز آزمایش، معیارهای آزمایشگاه موردنظر برای اعلام نتایج و... را مد نظر قرار داد. در واقع طبیعی بودن سطوح FSH در هر آزمایشگاه، براساس شیوه اندازه‌گیری این هورمون در آن آزمایشگاه تعیین می‌شود.

بااین‌حال، می‌توان گفت در زنان مقادیر عددی کمتر از ۱۰ نشان‌دهنده سطح پایین این هورمون و مقادیر بین ۱۰ تا ۲۰ بیانگر حد متوسط آن است و در مردان مقادیر بین ۱۰ تا ۱۵ بیانگر حد نرمال این هورمون است. همچنین اگر با تکرار تست، مقادیر بالای ۲۰ به دست آید، احتمال کاهش شانس بارداری طبیعی (به ویژه در زنان دارای سنین بالا) وجود خواهد داشت.

به‌طور کلی در بانوان، تست FSH بیشتر در روزهای دوم یا سوم چرخه قاعدگی انجام می‌شود و به نوعی ذخیره تخمدان را مشخص می‌کند. بدین شکل که اگر ذخیره تخمدانی در حد طبیعی باشد، هورمون‌های کافی ترشح می‌گردد و لذا با کاهش FSH در تخمدان، بدن ضمن افزایش تولید این هورمون به تحریک تخمدان کمک می‌کند.

مقدار نرمال آزمایش FSH در زنان و مردان چقدر است؟

بازه طبیعی و رنج نرمال FSH در مردان، حدود ۱.۲۴ تا ۱۶.۴ IU/L است؛ اما میزان FSH در زنان بر اساس مرحله چرخه قاعدگی حین انجام آزمایش، به صورت زیر تعیین می‌شود:

تفسیر آزمایش FSH و LH در مردان

برای تفسیر تست FSH و LH در مردان باید توجه کرد که این تست با هدف ارزیابی هیپوگنادیسم (کم‌کاری غدد جنسی)، بررسی تعداد کم اسپرم‌ها و ارزیابی بی‌اختیاری بیضه انجام می‌شود. اگر نتیجه آزمایش نشان‌دهنده سطح بالای FSH در مردان باشد، ممکن است به مشکلات زیر اشاره کند:

• عدم وجود بیضه یا عملکرد نادرست آن
• سندرم کلاین فلتر (اختلال در رشد مردانه به علت کروموزوم X اضافی)
• آسیب‌دیدگی بیضه در اثر شیمی‌درمانی یا تماس با اشعه ایکس
• اختلال در عملکرد بیضه ناشی از اعتیاد به مصرف الکل
• کم‌کاری هیپوفیز
• بلوغ زودرس یا ایدیوپاتیک

از طرفی اگر نتیجه تست FSH مقدار این هورمون را پایین‌تر از حد طبیعی نشان دهد، اغلب ناشی از مشکلات و بیماری‌های زیر می‌باشد:

• عملکرد نامناسب غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس در مغز
• عدم تولید اسپرم توسط دستگاه تناسلی
• وجود تومورهای مغزی
• داشتن استرس شدید و مداوم
• وزن کم یا لاغری مفرط

تفسیر آزمایش FSH و LH در زنان

تفسیر آزمایش FSH و LH در زنان نیز به سطح این هورمون‌ها و کم یا زیاد بودن آن‌ها بستگی دارد‌. با توجه به این‌که افزایش سن در زنان موجب کاهش شانس تولید تخمک‌های زیاد و باکیفیت جهت بارداری می‌شود، معمولاً تست FSH همراه با آزمایش تعیین مقدار هورمون LH، استرادیول و پروژسترون برای بررسی میزان ذخیره تخمدان به کار می‌رود.

باید دانست که بالا بودن سطوح هورمون FSH بیان‌گر شانس کمتر بارداری طبیعی در خانم و احتمالاً نیاز به استفاده از روش‌های کمک‌باروری است. در کل، سطح بالای FSH در زنان می‌تواند هشداری بر وقوع هر یک از اختلالات زیر باشد:

• بلوغ زودرس
• آغاز دوره یائسگی و اختلالات پریود
• مختل شدن عملکرد تخمدان‌ها و بروز نارسایی تخمدان
• سندرم تخمدان پلی کیستیک ناشی از عدم تعادل هورمونی و تشکیل کیست تخمدان
• کاهش روند تولید تخمک‌های باکیفیت یا نطفه برای حاملگی
• وجود اختلالات کروموزومی نظیر سندرم ترنر (از دست دادن یک بخش یا کل کروموزوم X زنان)
• سندرم شیهان یا کم‌کاری هیپوفیز بعد از زایمان

از طرفی، سطح پایین FSH در زنان در پی مشکلات زیر رخ می‌دهد:

• عدم تولید تخمک توسط تخمدان‌ها
• وجود تومور مغزی و اختلال در تولید هورمون fsh
• عملکرد نامناسب غده‌های هیپوفیز و هیپوتالاموس
• نارسایی هیپوتالاموس (سندرم کالمن)
• بی‌اشتهایی عصبی
• هموکروماتوز

کدام بیماری ها بر نتیجه تست FSH اثر می گذارند؟

برخی بیماری‌های پیش‌زمینه‌ای نقش اثرگذاری در نتایج آزمایشFSH دارند که از جمله آن‌ها باید به موارد زیر اشاره کرد:

• ارکیدکتومی (orchidectomy) یا خارج کردن بیضه‌ها
• آنمی یا کم‌خونی داسی‌شکل
• نارسایی گنادی (gonad)
• بیماری تیروئید کنترل‌نشده
• خونریزی غیرعادی واژن
• تومور هیپوفیز
• تومور هورمون وابسته به جنسیت

تست FSH چه زمانی درخواست می شود؟

موارد کاربرد تست FSH به تشخیص پزشک بستگی دارد؛ اما معمولاً در شرایط زیر، انجام آزمایش FSH تجویز می‌شود:

• شک بالینی به وجود علائم مربوط به اختلال هیپوتالاموس یا هیپوفیز
• شک بالینی به تأخیر در بلوغ یا بلوغ زودرس کودکان و نوجوانان
• مشاهده مشکلات ناباروری در زنان، آمنوره و یا عادت ماهانه نامنظم
• کم بودن تعداد اسپرم یا توده عضلانی در مردان و همچنین کاهش میل جنسی

کاربرد آزمایش FSH در زنان

همان‌گونه که بیان شد، آزمایش FSH کاربردهای مختلفی در خانم‌ها و آقایان دارد و در زنان معمولاً همراه با آزمایشات کامل هورمونی، جهت بررسی موارد زیر به کار می‌رود:

• یافتن علت نازایی و انتخاب درمان مناسب 
• تشخیص دلیل نامنظم بودن، کوتاه یا طولانی بودن و شدت بالا یا اندک خونریزی در دوران پریود
• بررسی علت و نوع اختلال در عملکرد تخمدان‌ها به ویژه در زمینه تولید و رشد تخمک‌ها
• یافتن مشکلات احتمالی در عملکرد غدد مغزی نظیر هیپوتالاموس و هیپوفیز و آغاز اقدامات درمانی 
• پیش‌بینی زمان شروع یائسگی و تلاش برای به تأخیر انداختن یائسگی زودرس

مهم ترین دلایل آزمایش FSH در مردان چیست؟

عمده‌ترین کاربرد و علت انجام تست FSH در مردان شامل ارزیابی مشکلات و مسائل زیر است:

• دلایل کم بودن تعداد اسپرم در نمونه مایع منی (دلایل هورمونی مرتبط با FSH)
• بررسی نارسایی غدد جنسی یا هیپوگنادیسم
• ارزیابی نحوه عملکرد بیضه‌ها و یافتن اختلالات این غدد به ویژه مشکلات هورمونی بیضه

تست FSH برای یائسگی و باروری

همان‌طور که قبلاً اشاره شد، تست FSH می‌تواند میزان توانایی باروری یا زمان رسیدن به یائسگی را در زنان تعیین کند. مهم‌ترین کار در این زمینه، تعیین ذخیره تخمدان خانم‌ها است که به میزان قدرت باروری بر حسب سن آن‌ها اشاره دارد. در واقع، ذخیره تخمدانی بیانگر تعداد و کیفیت تخمک‌های موجود در تخمدان است که نشان می‌دهد یک خانم تا چه زمانی شانس بارداری طبیعی و بی‌خطر را خواهد داشت.

معمولاً انجام آزمایش FSH پس از وقوع یائسگی ضرورتی ندارد؛ اما پیش از آن و با مشاهده برخی علائم ممکن است پزشک تکرار چندباره این آزمایش را تجویز کند تا تغییرات سطوح هورمون FSH را متوجه شود. 

بیشتر بخوانید: یائسگی زودرس؛ از علائم و علل بروز تا تشخیص و درمان

نکات مهم درباره آزمایش FSH

درصورتی که پزشک شما آزمایش FSH را برایتان تجویز کرده، باید چند نکته مهم را درباره این آزمایش بدانید. تست FSH اغلب همراه با تست LH انجام می‌گیرد و نتایج آن نیز بسته با مرحله چرخه قاعدگی متفاوت است. آزمایش‌های FSH و LH نقش مهمی در شناسایی یائسگی و آغاز درمان‌های هورمونی مرتبط با آن دارند.

در خصوص تست LH باید دانست که اندازه‌گیری روزانه این هورمون، به تعیین پیک LH در اواسط چرخه قاعدگی (نشان‌دهنده حداکثر احتمال باروری) کمک می‌کند. همچنین اندازه‌گیری LH ادرار با برخی کیت‌های تشخیصی خانگی در ارزیابی و درمان مشکلات باروری رایج می‌باشد.

بیشتر بخوانید: میزان نرمال هورمون LH در زنان و مردان چقدر است؟

سؤالات متداول

میزان FSH در دوران یائسگی چقدر است؟

اگر فرد به مدت یک سال پریود نشده و سطح FSH در آزمایش خون او طی هر آزمایش بالای ۳۰ بوده باشد، نشان‌دهنده وقوع یائسگی می‌باشد.

آزمایش FSH برای چه انجام می شود؟

آزمایش FSH برای سنجش سطح هورمون محرک فولیکول در خون انجام می‌شود. این هورمون که توسط غده هیپوفیز تولید می‌گردد، از مهم‌ترین عوامل مؤثر در رشد سیستم تولیدمثل و عملکرد جنسی افراد است؛ لذا عدم تعادل هورمون FSH مشکلات مختلفی را در باروری زنان و مردان ایجاد می‌کند.