آیا درمان ذخیره تخمدان کم امکان پذیر است؟

این روزها یکی از دغدغه های زوج ها با توجه به شرایط اقتصادی، در مورد بهترین زمان برای اقدام به بارداری است. به جرأت می توان گفت مهمترین مسأله در مورد بهترین زمان برای بارداری، سن می باشد و این موضوع به خصوص برای خانم ها بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه هر خانم با یک ذخیره ای از فولیکول ها در تخمدان متولد می شود.

زمانی که خانم به دوره بلوغ می رسد، تعدادی از این فولیکول ها در هر ماه بالغ شده و تحت عنوان تخمک رها می شوند. به همین علت ذخیره تخمدان هر خانمی با گذر زمان رو به اتمام خواهد بود. بدین ترتیب، توانایی باردار شدن زنان نیز با افزایش سن کم می‌شود؛ به طوری که هم کمیت و هم کیفیت تخمک‌ها در سنین بالا کاهش می‌یابد.

اگرچه افزایش سن و اختلالات تخمک گذاری می‌تواند در کنار کاهش توانایی باروری موجب بالا رفتن احتمال سقط جنین شود؛ اما به طور کلی این وضعیت در سن دقیق و خاصی رخ نمی‌دهد و بین افراد، متفاوت است. برای شناسایی میزان باروری زنان در هر سنی می‌توان از آزمایش‌های ذخیره تخمدانی کمک گرفت؛ ولی معمولاً محدوده سنی بالاتر از ۳۵ سال در زنان، یک بازه مؤثر در افزایش ناباروری به شمار می‌رود‌.

بیشتر بخوانید: همه چیز درباره علل اصلی ناباروری در زنان

منظور از ذخیره تخمدان چیست؟

ذخیره تخمدان به تعداد تخمک موجود در تخمدان زنان طی هر دوره زمانی اشاره دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد جنین دختر در هفته بیستم بارداری حدود ۷ میلیون فولیکول تخمک را نگهداری می‌کند که تا رسیدن به زمان تولد، به کمتر از ۱ میلیون می‌رسد.

اگرچه این تعداد در نوزادان مختلف، متفاوت است؛ اما در هر حال این فولیکول‌ها به صورت ماهانه پس از بلوغ، در تعداد مشخصی آزاد می‌شود و تا رسیدن به سن معینی موسوم به سن یائسگی کاملاً به اتمام می‌رسد. باید گفت که از زمان رسیدن به بلوغ تا یائسگی، حدود ۴۰۰ فولیکول در قالب تخمک‌های بالغ شده آزاد می‌شود تا با ورود به رحم، آماده لقاح و باروری گردد.

به طور کلی، تخمدان‌های بزرگ‌تر تخمک‌های بیشتری را در خود جای می‌دهند و در اغلب موارد، ذخیره تخمدان‌ها بین ۱.۵ تا ۴ ng/ml گزارش می‌شود. باید دانست که‌ ذخیره تخمدانی در این محدوده مشکلی برای باروری ایجاد نمی‌کند؛ اما معمولاً ذخیره کمتر از ۱ شانس بارداری را کاهش می‌دهد.

اگر تمایل دارید درباره بارداری در سنین بالا بیشتر بدانید، اینجا کلیک کنید.

نشانه ذخیره تخمدان کم

اگرچه کاهش ذخیره تخمدان با علائم و نشانه‌های خاصی همراه نیست؛ اما می‌توان برخی تغییرات همچون کوتاه شدن دوره‌های پریودی، اختلال در بارداری و همچنین تأخیر یا قطع شدن قاعدگی را به عنوان نشانه ذخیره تخمدان کم قلمداد کرد و جهت تشخیص قطعی، آزمایش‌های مربوطه را انجام داد.

دلایل کاهش ذخیره تخمدان چیست؟

کاهش ذخیره تخمدان به علل مختلفی ایجاد می‌شود که افزایش سن بانوان، اصلی‌ترین عامل آن است. با این حال، دلایل و عوامل دیگری نیز در کم شدن ذخیره تخمدانی زنان نقش دارد که شامل مواردی نظیر ابتلا به بیماری‌های ژنتیکی _همچون بیماری X شکننده_، استعمال دخانیات و مصرف سیگار، جراحی تخمدان، برخی درمان‌های تهاجمی مانند رادیوتراپی و شیمی‌درمانی، ابتلا به اوریون، بروز اندومتریوز، بیماری اتوایمیون و همچنین وقایع بدون دلیل (ایدیوپاتیک) می‌شود.

کمبود ذخیره تخمدان و ناباروری

زمانی که یک زوج قصد به تعویق انداختن زمان بارداری را دارند و برای مشاوره به پزشک مراجعه می کنند، اولین اقدام پزشک انجام آزمایش رزرو تخمدان است؛ چراکه پزشکان دریافته اند یکی از عمده ترین دلایل نازایی در زنان کمبود ذخیره تخمدان می باشد و به همین علت پزشک در وهله اول به بررسی رزرو تخمدان می پردازد. هدف از انجام آزمایش ذخیره تخمدان، بررسی میزان فولیکول های موجود در تخمدان فرد است.

البته باید گفت که ذخیره تخمدان کم لزوماً عامل ناباروری نیست و در کنار آن عواملی همچون اختلالات اسپرم، مشکلات رحم و لوله‌های فالوپ به این موضوع دامن می‌زنند. لذا یکی از راه‌های پیشنهادی برای مقابله با کمبود تخمک، فریز تخمک برای بارداری در آینده است.

باید اشاره کرد که حجم مشخصی از ذخیره تخمدانی، باعث شانس باروری می شود و در صورت کاهش این مقدار لازم است که از داروهای تحریک تخمدان برای افزایش قدرت باروری استفاده نمود.

آزمایش های بررسی ذخیره تخمدان

آزمایش رزرو تخمدان به دو شیوه انجام می شود:

• آزمایش هورمونی
• سونوگرافی

بررسی ذخیره تخمدان با آزمایش های هورمونی

یکی از راه های ارزیابی ذخیره تخمدان در بانوان، استفاده از آزمایش های هورمونی است؛ به این صورت که، پزشک با توجه به شرایط هر فرد، یک یا چند آزمایش را برای او تجویز می‌کند. از مهم ترین آزمایش های هورمونی مورد استفاده برای بررسی ذخیره تخمدان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• آزمایش AMH
• هورمون FSH
• هورمون LH
• هورمون پرولاکتین
• تست تیروئید
• تست شمارش فولیکول آنترال
• تست چالش کلومیفن

در ادامه به بررسی هر یک می‌پردازیم:

آزمایش AMH

هورمون AMH در بافت بیضه مردان و تخمدان زنان تولید می‌شود. میزان این هورمون تحت تأثیر عواملی نظیر سن و جنسیت می‌باشد. این هورمون توسط سلول‌های گرانولوزا در فولیکول‌های تخمدان آزاد می‌شود و بررسی آن می‌تواند اطلاعات خوبی در زمینه مقدار رزرو تخمدان در اختیار پزشک قرار دهد. باید گفت که AMH در دوران جنینی در بدن دختران وجود ندارد و ترشح آن صرفاً از طریق فولیکول‌های در حال رشد موجود در تخمدان انجام می‌گیرد. لذا با رسیدن به سن یائسگی و افت ذخیره تخمدانی، میزان هورمون به قدری کم می‌شود که بعد از یائسگی به صفر می‌رسد. این هورمون در طول سیکل ماهیانه دارای نوسان اندکی است و به همین علت می‌توان این تست را در هر روز از سیکل و بدون نیاز به ناشتا بودن، انجام داد.

در واقع، وجود هورمون AMH به تعادل هورمون‌های FSH و LH کمک می‌کند و فقدان آن باعث کاهش قدرت باروری و افزایش احتمال سقط جنین می‌شود. لذا تست هورمون AMH نقش مهمی در تخمین شانس باروری و میزان ذخیره تخمک دارد. ضمناً باید اشاره کرد که کاهش AMH موجب افت کیفیت تخمک‌ها نمی‌شود؛ اما به دلیل کم کردن میزان ذخیره تخمدان، کنترل و درمان آن بسیار مهم است‌.

برای کسب اطلاعات بیشتردرباره این آزمایش، پیشنهاد می‌شود مطلب آزمایش AMH را مطالعه نمایید.

تست شمارش فولیکول آنترال

این تست، یک آزمایش مؤثر برای شمارش تعداد فولیکول‌های آنترال است که قطر ۲ الی ۹ میلیمتر دارند و در سونوگرافی واژینال دیده می‌شوند. تست شمارش فولیکول‌ها اغلب در روزهای دوم تا پنجم قاعدگی انجام می‌گیرد و شامل تست FSH در روز سوم نیز می‌شود. اگر تعداد فولیکول‌های مشاهده‌شده طی این تست کمتر از ۱۰ عدد باشد، نشان‌دهنده کم شدن ذخیره تخمدان خواهد بود.

هورمون LH

هورمون LH توسط غده هیپوفیز تولید می شود. میزان این هورمون در زمان تخمک گذاری افزایش می یابد و به دنبال آن فولیکول رها می شود. لازم به ذکر است که برای انجام این آزمایش فرد باید ناشتا باشد.

بیشتر بخوانید: میزان نرمال هورمون LH در زنان و مردان چقدر است؟

هورمون FSH

هورمون FSH نقش مهمی در سیستم تولید مثل ایفا می‌کند و عامل مؤثری در وضعیت تخمدان‌ها و ذخیره تخمدان است. این هورمون که از غده هیپوفیز ترشح می‌شود، در زنان سبب رشد فولیکول‌ها و در آقایان سبب رشد غده جنسی برای تولید اسپرم می‌گردد. معمولاً آزمایش FSH در روز سوم _و گاهی تا روز پنجم_ قاعدگی انجام می‌شود، به همین علت بهتر است خانم‌هایی که قصد بارداری دارند در روز سوم قاعدگی به صورت ناشتا به آزمایشگاه مراجعه کنند.

باید دانست سطح بیش‌از حد این هورمون (بالای ۱۰ mlIUI/ml) باعث کاهش شانس باروری در خانم‌ها می‌شود؛ بنابراین افزایش FSH در روز سوم پریودی، نشانه کاهش تخمک‌گذاری می‌باشد. از طرفی میزان FSH که در نخستین روز قاعدگی بسیار کم است، به مرور افزایش می‌یابد تا به رشد فولیکول‌ها کمک کند. لذا همواره مهم است که سطوح این هورمون در مقادیر مناسبی نگه داشته شود. لازم به ذکر است که سطح هورمون FSH پس از یائسگی، حتی به بالای ۴۰ mlIUI/ml نیز می‌رسد.

بیشتر بخوانید: تست FSH چیست و نحوه تفسیر آن چگونه است؟

هورمون پرولاکتین

هورمون پرولاکتین برای سلامت باروری زنان و مردان بسیار حائز اهمیت می باشد. این هورمون باعث می شود که زنان پس از زایمان برای تغذیه نوزاد خود شیر کافی داشته باشند؛ البته سطح بالا و غیر نرمال پرولاکتین باعث ناباروری می شود. مطلب اثر پرولاکتین بالا بر ناباروری می تواند در این زمینه اطلاعات خوبی در اختیار شما قرار دهد.

انجام تست هورمون پرولاکتین شرایط خاصی دارد که عبارتند از:

1. عدم مصرف پروتئین (شب قبل از آزمایش)
2. کنترل استرس و اضطراب
3. ناشتا بودن
4. انجام تست دو ساعت پس از بیدار شدن

تست تیروئید

میزان تیروئید بر روی میزان پرولاکتین و سایر هورمون ها تاثیرگذار است؛ به همین علت انجام این تست برای خانم هایی که قصد بارداری دارند توصیه می شود. لازم به یادآوری است که برای انجام این آزمایش فرد باید ناشتا باشد.

بیشتر بخوانید: اثر کم کاری و پر کاری تیروئید بر ناباروری

تست چالش کلومیفن

طی این آزمایش با مصرف داروی «کلومیفن سیترات»، سطح استرادیول و FSH قبل از مصرف و میزان FSH نیز پس از مصرف دارو سنجیده می‌شود تا نحوه پاسخ‌دهی تخمدان‌ها به این دارو بررسی گردد. بالا بودن میزان این هورمون‌ها در هر مرحله، نشان از شانس حاملگی کمتر و پاسخ ضعیف‌تر به درمان‌های IVF یا القای تخمک‌گذاری دارد.

باید افزود که استرادیول هورمونی زنانه است و با اندازه‌گیری این هورمون در روزهای سوم تا پنجم سیکل قاعدگی، در صورت افزایش آن می‌توان به کاهش ذخیره تخمدان‌ها پی برد.

بررسی ذخیره تخمدان به وسیله سونوگرافی

سونوگرافی تخمدان ها به دو صورت واژینال و از روی شکم انجام می شود. در مورد خانم هایی که چربی شکمی زیادی دارند قطعاً سونوگرافی واژینال مناسب تر است؛ چراکه این روش هم دید بهتری برای پزشک ایجاد می کند و هم می تواند اطلاعات بهتری را در اختیار پزشک قرار دهد.

باید گفت آزمایش سونوگرافی واژینال یا تست AFC به عنوان روشی جهت اندازه‌گیری فولیکول‌ها توسط سونوگرافی داخل واژن، اغلب برای مواردی به کار می‌رود که سن بالا، سابقه خانوادگی، یائسگی زودرس، سابقه عمل جراحی روی تخمدان‌ها و… در فرد وجود داشته باشد. این تست همچون آزمایش AMH نقش مهمی در تعیین میزان ذخیره تخمدانی دارد و نتایج آن به عنوان یک پیش‌آگاهی، به اطلاع بانوان می‌رسد.

به طور کلی سونوگرافی واژینال به نسبت سونوگرافی شکمی، سونوگرافی دقیق تری برای بررسی وضعیت فولیکول ها در تخمدان می باشد. با کمک سونوگرافی می توان وضعیت فولیکول های در حال رشد، سایز تخمدان و سایر عوامل دخیل در میزان رزرو تخمدان را مورد ارزیابی قرار داد.

درمان ذخیره تخمدان پایین

ذخیره تخمدان کم به تنهایی نمی تواند سبب ناباروری شود؛ به عبارت دیگر ذخیره تخمدان پایین زمانی نگران کننده است که فرد در کنار آن دارای مشکلات انسداد لوله های رحمی، اختلالات رحم یا وجود مشکلات اسپرم در همسر باشد، در غیر این صورت فرد با ذخیره تخمدان حدود ۱ نیز می تواند به روش طبیعی باردار شود.

به همین علت علیرغم وجود یک ذخیره تخمدان خوب و وضعیت هورمونی عادی نمی توان گفت که فرد می تواند زمان بارداری را به تعویق بیندازد؛ چرا که عوامل دیگری نظیر چسبندگی لوله و مشکلات رحمی در خانم ها و همچنین اختلالات اسپرمی در آقایان نیز در ناباروری مؤثر است.

از این رو پزشک در مورد زوج هایی که قصد به تعویق انداختن بارداری دارند و دارای ذخیره تخمدان اندکی هستند، فریز کردن تخمک را پیشنهاد می دهد. در این روش با تحریک تخمدان، عمل تخمک کشی انجام شده و سپس این سلول جنسی در محیط فریز، نگهداری می شود. انجام این پروسه سبب می شود در صورتی که گذر زمان سبب اتمام ذخیره تخمدان فرد شد، پزشک بتواند با استفاده از تخمک فریز شده و اسپرم همسر برای لقاح خارج رحمی اقدام کند.

بیشتر بخوانید: روش فریز کردن تخمک چیست و چه شرایطی دارد؟

چند راهکار برای درمان کمبود ذخیره تخمدان

در کنار اقدامات بالا، لازم است زنان برای بهبود کیفیت تخمک‌های خود و افزایش ذخیره تخمدان مناسب باروری، از روش‌هایی استفاده کنند که عبارتند از:

مدیریت استرس

مدیریت استرس به دلیل کنترل میزان ترشح هورمون‌های پرولاکتین و کورتیزول _مؤثر در توقف تخمک‌گذاری_، به افزایش قدرت باروری منجر می‌شود. در این راستا می‌توان از دوش آب گرم، مدیتیشن، یوگا، عبادت و… کمک گرفت.

ترک سیگار و پرهیز از استعمال دخانیات

پرهیز از اسعمال دخانیات مانع از جهش ژنتیکی ناشی از برخی مواد شیمیایی و در نتیجه تغییر سطح باروری می‌شود.

رژیم غذایی سالم

رژیم شامل میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات و مغزها و نیز سطح پایینی از نمک، چربی، شکر، کربوهیدرات و گوشت قرمز باعث افزایش کیفیت تخمک‌ها و سلامت کلی بدن می‌گردد.

بیشتر بخوانید: برای تقویت تخمدان تنبل چه بخوریم؟

سبک زندگی سالم

با نوشیدن روزانه ۸ لیوان آب و همچنین انجام ورزش‌های مناسب می‌توان به افزایش سطح اکسیژن بدن و گردش خون کمک کرد؛ چراکه بالا رفتن جریان خون، نقش مهمی در سلامت تخمک‌ها ایفا می‌کند.

داشتن وزن مناسب

جلوگیری از اضافه وزن یا چاقی، اهمیت بسیاری در حفظ قدرت باروری و جلوگیری از افت کیفیت تخمک‌ها دارد. لذا بهتر است شاخص توده بدنی (BMI) خود را در محدوده ۱۸.۵ تا ۲۴.۹ نگه داشت.

افزایش ذخیره تخمدان با استفاده از مکمل DHEA

استفاده از این مکمل برای افزایش سطح هورمونی به همین نام، باعث افزایش کیفیت تخمک و درمان مشکلات ذخیره تخمدان پایین می‌شود.

استفاده از مکمل Q10 به ویژه همراه با DHEA

استفاده از مکمل Q10 انرژی مورد نیاز جهت فعالیت سلول‌ها را تأمین می‌کند و در کنار داروهای تحریک تخمدان حین درمان IVF، کیفیت تخمک‌ها را بالا می‌برد.

فریز تخمک

برای بانوان علاقه‌مند به بارداری در سال‌های آینده، امکان فریز تخمک برای مدتی طولانی وجود دارد. این کار موجب می‌شود که در صورت کاهش یا پایان یافتن ذخیره تخمدانی نیز شرایط باروری همچنان برای زن مهیا باشد.

چرا درمان ذخیره تخمدان پایین برای برخی افراد بی نتیجه است؟

زمانی که ذخیره تخمدان کم در کنار سایر اختلالات در دستگاه تولید مثل خانم یا آقا سبب ناباروری شود، انتخاب مرکز درمانی یکی از مؤثرترین عوامل در پروسه درمانی زوج محسوب می شود. به طور کلی میزان موفقیت عمل های کمک باروری حدود ۴۲ درصد می باشد و انتخاب مرکز درمانی اشتباه می تواند شانس موفقیت این روش ها را به شدت کاهش دهد.

پژوهشکده علوم تولید مثل یزد به عنوان اولین مرکز درمان ناباروری در ایران، در حال حاضر با جذب زوج های نابارور از سراسر کشور و حتی کشورهای همسایه، به قطب درمان ناباروری در خاورمیانه تبدیل شده است. این مرکز توانسته با وجود تجهیزات پیشرفته و استفاده از تکنیک های روز دنیا توسط پزشکان کارآزموده ای نظیر پروفسور عباس افلاطونیان، دکتر راضیه دهقانی فیروزآبادی، دکتر لاله دهقان مروست و دکتر مریم افتخار با برترین مراکز درمان ناباروری در سراسر دنیا رقابت کند. جهت رزرو نوبت بهترین مراکز و پزشکان درمان ناباروری در یزد کلیک کنید.

حال اگر شما یا یکی از نزدیکانتان تجربه‌ای در زمینه بارداری با ذخیره تخمدان کم دارید، با ما در میان بگذارید.

بیشتر بخوانید: آشنایی با مراحل آی وی اف؛ درمان ناباروری در ۶ گام