ایا مشکلات هورمونی باعث نازایی می‌شود؟

هورمون‌ها، از مهم‌ترین ترکیبات بدن هستند که نقش مهمی در عملکرد دستگاه‌های مختلف به‌ویژه سیستم تولیدمثل انسان و میزان باروری دارند.

امروزه نقش هورمون‌ها، در وقوع بارداری و سلامت مادر و جنین بر کسی پوشیده نیست. بااین‌حال، گاهی در اثر علل و عوامل بیرونی یا بیماری‌ها و مشکلات داخلی، اختلالاتی در سطح هورمون‌ها به وجود می‌آید و باعث عدم تعادل آن‌ها می‌شود.

مشکلات هورمونی در صورت عدم درمان به‌موقع، عوارض و پیامدهایی مانند ناباروری موقت یا دائمی، مشکل در شیردهی به نوزاد و... را به دنبال دارد.

در بسیاری از موارد، می‌توان از بروز عدم تعادل هورمونی جلوگیری کرد؛ اما گاهی اوقات پیشگیری از افزایش و کاهش سطوح هورمون‌ها امکان‌پذیر نیست و تنها باید آن را مدیریت نمود. به طور کلی، توجه به نقش هورمون‌ها در زندگی، مخصوصاً در بارداری و فرزندآوری، ضرورت زیادی برای زوجین دارد.

هورمون ها چه نقشی در بارداری دارند؟

برخلاف تصور بسیاری از مردم، استروژن تنها هورمون مؤثر در بارداری بانوان نیست و هورمون‌های تولیدشده توسط غدد موجود در مغز، تخمدان و غدد فوق کلیوی نیز روی بارداری اثر می‌گذارد.

از آن‌جایی که اغلب هورمون‌های زنانه در چرخه تخمک‌گذاری و قاعدگی نقش دارد، اختلال در آن‌ها _همچون تغییر سطوح هورمون، عدم هماهنگی بین هورمون‌ها، نقص و آسیب در اندام تولیدکننده آن‌ها و..._ موجب بروز مشکلات باروری می‌گردد و پزشک را مجبور به استفاده از برخی مداخلات دارویی جهت درمان این معضل می‌نماید.

همچنین در میان مردان، بروز مشکلات هورمونی از قبیل ترشح نامناسب هورمون‌های LH و FSH با اثرگذاری بر هورمون تستوسترون و تولید اسپرم، باعث وقوع ۲ الی ۵ درصد از ناباروری‌های مردانه می‌شود. در واقع، میزان هورمون تحریک‌کننده فولیکول (FSH) و هورمون لوتئینه‌کننده (LH) که توسط غده هیپوفیز در مغز ترشح می‌شوند، تحت تأثیر عواملی همچون تومور غده هیپوفیز کاهش یا افزایش می‌یابد و این امر مانع از ترشح مناسب تستوسترون می‌شود. با کاهش سطوح LH و FSH و کاهش تستوسترون، شانس تولید اسپرم‌های باکیفیت کم می‌شود و فرد دچار مشکلات باروری می‌گردد.

در ادامه به معرفی برخی از هورمون های موثر بر بارداری می پردازیم:

نقش هورمون آنتی مولرین (AMH) در باروری

یکی از هورمون‌های مؤثر بر قدرت باروری، هورمون آنتی مولرین (AMH) است که هم در بدن مردان و هم در بدن زنان ترشح می‌شود. این هورمون که سطوح آن به جنس و سن فرد بستگی دارد، با تست Amh قابل اندازه‌گیری می‌باشد. به‌عنوان مثال، در جنین پسر با ژن‌های مردانه (XY) سطوح بالاتری از آنتی مولرین وجود دارد که مانع از تشکیل اندام‌های زنانه می‌شود؛ در حالی‌که در جنین دختر با ژن‌های زنانه (XX) سطح amh بسیار پایین است.

با وجود این تفاوت‌ها، وضعیت AMH در دختران پس از بلوغ، کاملاً تغییر می‌یابد؛ بدین صورت که با آغاز بلوغ و دوران قاعدگی، ترشح هورمون amh در تخمدان بیشتر می‌شود. در واقع هرچه تعداد تخمک‌های درون تخمدان بیشتر باشد، سطوح آنتی مولرین افزایش می‌یابد. از آن‌جایی که تعداد تخمک‌های موجود در تخمدان –معروف به ذخیره تخمدانی– نقش مهمی در سنجش قدرت باروری زنان دارد؛ لذا می‌توان با انجام آزمایش AMH، میزان ذخیره تخمدان را تعیین کرد و شانس بارداری را در زنان تخمین زد.

بیشتر بخوانید: آیا amh پایین باعث ناباروری می شود؟

نقش هورمون تستوسترون در باروری زنان و مردان

همان‌طور که اشاره شد، عملکرد مناسب هورمون تستوسترون نقش مؤثر در قدرت باروری مردان دارد؛ با این حال، این هورمون در بدن زنان نیز ترشح می‌شود. هورمون تستوسترون در آقایان، به شکل‌گیری ویژگی‌های مردانه –مانند رشد موی بدن، رشد عضلات، توزیع چربی در بدن و افزایش اندازه استخوان‌ها– و در بانوان نیز به فرایند تخمک‌گذاری کمک می‌کند؛ لذا سطوح نامناسب آن موجب ناباروری در زنان و مردان می‌گردد.

باید گفت سطح تستوسترون در یک مرد بالغ حدود ۲۰ برابر بیشتر از سطح آن در بدن زنان است؛ اما به علت حساسیت بالای تولید اسپرم نسبت به میزان تستوسترون، هرگونه افزایش یا کاهش قابل ملاحظه در سطح این هورمون منجر به افت میزان اسپرم تولیدشده می‌شود. به‌طور کلی می‌توان گفت سطح بسیار زیاد تستوسترون در زنان و مقادیر بسیار کم آن در مردان، زمینه‌ساز ناباروری می‌باشد.

هورمون استروژن و باروری

قبلاً اشاره شد که هورمون استروژن، از مهم‌ترین هورمون‌های بارداری به حساب می‌آید؛ بنابراین عدم تعادل آن، بر روی قدرت باروری زنان اثر می‌گذارد. استروژن، هورمون غالب در طول نیمه اول چرخه قاعدگی است و تا قبل از تشکیل جفت، توسط جسم زرد ترشح می‌شود.

کاهش آن در سنین باروری، عوارضی مانند قاعدگی نامنظم یا عدم رشد لایه داخلی رحم جهت حاملگی را به دنبال دارد که گاهی این وضعیت به طور کلی مانع از تخمک‌گذاری می‌گردد؛ اما باید دانست که عدم تخمک‌گذاری می‌تواند ناشی از عوامل دیگری همچون اختلال تخمدان‌ها در دریافت سیگنال و مشکل در آزادسازی تخمک نیز باشد.

بنابراین با وجود آن‌که تخمدان‌ها برای ترشح استروژن، از غدد هیپوفیز و هیپوتالاموس دستور می‌گیرند؛ ولی کاهش استروژن هم متقابلاً باعث اختلال عملکرد آن‌ها می‌شود.

لازم به ذکر است که عواملی مانند کمبود وزن، ورزش شدید و رژیم غذایی نامناسب با جلوگیری از ارسال سیگنال‌های هیپوفیز به تخمدان، موجب کاهش تولید استروژن و در نتیجه عدم تخمک‌گذاری می‌گردد. به عبارتی دیگر غده هیپوفیز، هورمون FSH را برای تولید استروژن و وقوع تخمک‌گذاری به تخمدان می‌فرستد؛ اما اگر تخمک‌گذاری رخ ندهد، ترشح این هورمون را مرتباً بالا می‌برد. به همین دلیل در زنان دارای سطوح بالای FSH می‌توان شاهد عدم تخمک‌گذاری بود.

باید توجه کرد که کاهش سطح استروژن بدن، علائم خاصی دارد؛ از جمله: خشکی واژن، عفونت واژینال، افسردگی، خستگی، حملات ترس، سردرد، کاهش اعتمادبه‌نفس، تعریق شبانه، اختلال در تمرکز، درد مفاصل، گر گرفتگی، خشکی پوست، آرتریت، تصلب شرایین، کاهش میل جنسی، رشد سریع رگ‌هایی مشابه تار عنکبوت در سطح پوست، افزایش اشتها، حالت تهوع، تغییر رنگ (تیره یا روشن شدن) پوست و... .

بیشتر بخوانید: تست FSH چیست و نحوه تفسیر آن چگونه است؟

هورمون پرولاکتین و تاثیر آن بر بارداری

پرولاکتین، هورمونی اثرگذار در رشد پستان و تولید شیر است که توسط غده هیپوفیز ترشح می‌گردد. این هورمون در مقادیر مختلفی درون بدن زنان و مردان وجود دارد و به تخمک‌گذاری و قاعدگی زنان و همچنین تولید اسپرم مردان کمک می‌کند. به عنوان مثال، افزایش شدید پرولاکتین در اثر تومورهای غده هیپوفیز با سرکوب تخمک‌گذاری، ناباروری موقت را به دنبال می‌آورد.

پرولاکتین ارتباط مستقیمی با بارداری دارد و طی این دوران مرتباً افزایش می‌یابد تا پس از تولد، غذای نوزاد را از طریق بدن مادر فراهم سازد. 

ناباروری موقت ناشی از سطوح بالای پرولاکتین، معمولاً با داروهایی همچون کابرگولین و بروموکریپتین قابل درمان است؛ اما به محض وقوع بارداری باید مصرف آن‌ها را متوقف نمود. ضمناً در صورت بالا بودن پرولاکتین به علت وجود تومور و در نتیجه احتمال اختلال بینایی مادر، باید روند درمان دائماً تحت نظر پزشک متخصص پیش رود و سطوح این هورمون در حد نرمال نگه داشته شود.

بیشتر بخوانید: آیا پرولاکتین بالا باعث ناباروری می‌شود؟

علل و دلایل اختلالات هورمونی

عدم تعادل در هورمون‌های مؤثر بر بارداری و سایر هورمون‌های بدن، در اثر علل و عوامل مختلفی شکل می‌گیرد و با توجه به حساسیت این موضوع، باید به طور جدی درمان شود. رایج‌ترین دلایل اختلالات هورمونی عبارتند از:

• کمبود مواد مغذی : عدم دریافت مواد مغذی کافی در بدن، باعث جلوگیری از فراهم شدن شرایط مناسب برای ترشح هورمون‌ها و در نتیجه اختلال هورمونی می‌شود.
• استرس : استرس از عوامل برهم‌زننده تعادل هورمون‌ها است که ادامه یافتن آن برای مدتی طولانی، عملکرد غدد فوق کلیوی (محل تولید هورمون‌های ضد استرس) را نیز مختل می‌کند.
• داروها : مصرف داروهایی همچون قرص ضدبارداری یا انجام دوره‌های هورمون ‌درمانی، از دیگر علل عدم تعادل هورمونی بدن می‌باشد. همچنین برخی مسکن‌ها، محرک‌هایی مانند کافئین، مواد شیمیایی نظیر آفت‌کش‌ها، تنفس هوای ناسالم و... نیز تعادل هورمونی بدن را به هم می‌زند.
• عدم تعادل انسولین : عوامل زیادی از قبیل بیماری‌ها یا رژیم غذایی ناسالم با تحت تأثیر قرار دادن سیستم غدد درون‌ریز بدن، عوارضی منفی ایجاد می‌کند که یکی از آن‌ها اختلالات هورمونی است.
• بارداری و زایمان : از آن‌جایی که بارداری و زایمان جزو اصلی‌ترین عوامل تغییرات هورمونی شدید بدن محسوب می‌شود؛ لذا در برخی بانوان طی دوران حاملگی یا پس از زایمان می‌توان مشکلاتی ناشی از اختلالات هورمونی بدن را مشاهده کرد.
• تنبلی تخمدان : داشتن تنبلی تخمدان یا سندرم تخمدان پلی کیستیک با ایجاد مشکل در چرخه تخمک‌گذاری و قاعدگی، سطوح هورمون‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
• یائسگی زودرس : وقوع یائسگی زودرس نیز با اتمام فرآیند قاعدگی در زنان، به عدم تعادل هورمون‌های بدن منجر می‌شود.
• سرطان تخمدان : سرطان تخمدان از بیماری‌های خطرناک و اثرگذار بر عملکرد تخمدان است که حتی در صورت عدم خارج‌سازی تخمدان‌ها، تولید هورمون‌های بدن را با مشکل مواجه می‌کند.

نقش هورمون پروژسترون در میزان باروری

هورمون پروژسترون که توسط تخمدان‌ها و غدد فوق کلیوی تولید می‌شود، در دوران تخمک‌گذاری و سپس بارداری به بیشترین میزان خود می‌رسد. این هورمون نقش مؤثری در ثبات و تعادل سیکل پریود و آماده‌سازی بدن برای بارداری دارد و کاهش آن باعث ناباروری، مشکلات حین بارداری و قاعدگی نامنظم می‌گردد. پروژسترون با ایجاد غشائی در رحم، ضمن مراقبت از جفت باعث جلوگیری از سقط جنین می‌شود و به همین دلیل، تعادل آن در حین دوران حاملگی اهمیت زیادی دارد.

از عوارض این هورمون باید به تحریک و دردناک شدن سینه‌ها _همراه با استروژن_ در اوایل بارداری، اختلال عملکرد ماهیچه‌های صاف بدن همچون سوزش معده ناشی از نقص دریچه بین معده و مری در سه ماهه آخر بارداری، بروز مشکلات مفصل و لگن خاصره به علت نرم شدن غضروف‌ها و مفاصل و رباط‌ها، تنبلی سیستم گوارش، یبوست و نفخ، تعریق بیش‌ازحد، جوش زدن، خون‌ریزی لثه و... اشاره کرد.

در کل، هورمون پروژسترون _معروف به هورمون بارداری_ اهمیت زیادی در دوران حاملگی دارد و استفاده از مکمل آن طی درمان‌های ناباروری همچون آی وی اف (IVF) ضروری می‌باشد. در واقع، داروهای مصرفی طی این درمان‌ها، گاهی باعث سرکوب تولید پروژسترون و توسط تخمدان می‌شود.

منظور از پان هیپوپیتوئیتاریسم (Hypopituitarism) چیست؟

همان‌طور که اشاره شد، کاهش سطوح هورمون‌های هیپوفیزی به کم‌کاری هیپوفیز معروف است. اگر تعداد هورمون‌های کاهش‌یافته بیش از یک مورد باشد، این اختلال با نام «پان‌هایپوپیتوئیتاریسم» شناخته می‌شود. با وقوع این بیماری، سه مشکل مهم در فرد رخ می‌دهد که عبارتند از:

کاهش هورمون رشد

هورمون رشد (GH)، از هورمون‌های مهم به‌ویژه در سنین کودکی و نوجوانی است که کاهش سطوح آن، موجب کوتاه شدن قد کودک می‌شود.

افت سطح LH و FSH

همان‌گونه که بیان شد، هورمون‌های FSH و LH اهمیت زیادی دارند؛ به نحوی که کاهش مقادیر آن‌ها ممکن است باعث قاعدگی نامنظم خانم‌ها، عدم وقوع قاعدگی، افزایش دمای ناگهانی برخی از نقاط بدن، کاهش صفات زنانه، ناباروری و... شود. در صورت مشکلات هورمونی جزئی، برای تحریک تخمک‌گذاری زنان می‌توان از داروی کلومیفن سیترات استفاده کرد.

کاهش هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH)

هورمون تحریک‌کننده تیروئید که مسئول تنظیم عملکرد این غده است؛ در صورت کاهش یافتن، موجب کم‌کاری یا پرکاری تیروئید می‌شود و بدین ترتیب مشکلاتی نظیر اختلال تخمک‌گذاری، قاعدگی نامنظم، ناباروری و... را به وجود می‌آورد.

از علائم پرکاری تیروئید باید به کاهش وزن، برافروختگی، درد گردن، افزایش ضربان قلب، بیرون‌زدگی چشم‌ها و بزرگ شدن غده تیروئید اشاره کرد. علائم کم‌کاری تیروئید نیز شامل افزایش وزن، یبوست، بی‌نظمی عادت ماهانه، خستگی و بی‌حالی، بزرگ شدن تیروئید و خشکی پوست می‌باشد.

هورمون hCG و بارداری

بهترین روش تائید بارداری، بررسی میزان هورمون hCG از طریق آزمایشات خون و ادرار است؛ چراکه معمولاً میزان هورمون hCG درحدود ۱۱ روز بعد از لقاح در خون و بین ۱۲ الی ۱۴ روز پس از لقاح در ادرار قابل اندازه‌گیری می‌باشد.

هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی که به صورت اختصار تحت عنوان هورمون hCG (human chorionic gonadotropin) شناخته می‌شود، در حین بارداری توسط جفت تولید می‌گردد تا پس از لانه‌گزینی در رحم، تخمک بارورشده را تغذیه کند. این هورمون همچنین وظیفه نگهداری از لایه ضخیم داخل رحم را دارد و عدم وجود آن در طول حاملگی، موجب تجزیه لایه رحم شده و خطر سقط را به دنبال دارد.

باید دانست که هورمون hCG بین هفته‌های ۸ تا ۱۱ بارداری به حداکثر خود رسیده و سپس کاهش می‌یابد؛ درنتیجه، مشاهده میزان بیش‌ازاندازه این هورمون نشانگر چندقلو بودن و یا محاسبه غلط زمان تشکیل جنین بوده و میزان کمتر از انتظار هورمون hCG در بدن می‌تواند نشانگر بارداری خارج رحمی، محاسبه غلط سن بارداری و حتی سقط باشد.

بیشتر بخوانید: آمپول HCG چیست و در بارداری چه تاثیری دارد؟

عملکرد غده‌ها و اختلالات هورمونی

اختلال هورمونی با نقص عملکرد هیپوتالاموس

هیپوتالاموس به عنوان بخشی از مغز، وظیفه تولید و ترشح هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها (GnRH) را بر عهده دارد. این هورمون با تحریم غده هیپوفیز، به تولید LH و FSH کمک می‌کند؛ لذا نقص عملکرد هیپوتالاموس با ایجاد اختلال در تحریک هورمونی هیپوفیز، باعث تولید تخمک‌های نابالغ یا عدم رشد تخمک می‌گردد.

اختلال هورمونی با نقص عملکرد هیپوفیز

اختلال در عملکرد غده هیپوفیز که بر اثر رشد تومور، آسیب فیزیکی یا برهم خوردن تعادل مواد شیمیایی در بدن رخ می‌دهد، موجب تغییر سطح هورمون‌ها و اختلالات هورمونی می‌شود. به طور کلی، غده هیپوفیز مسئول ترشح هورمون‌های پرولاکتین، LH، FSH، TSH و Oxytocin می‌باشد که کاهش ترشح دست‌کم یکی از آن‌ها تحت عنوان کم‌کاری غده هیپوفیز (Hypopituitarism) شناخته می‌شود. در میان این هورمون‌ها، FSH و LH نقش مهمی در تخمک‌گذاری دارند و اختلال در آن‌ها می‌تواند موجب اختلالات تخمک‌گذاری گردد که ممکن است سبب ناباروری در زنان شود.

نقش هورمون های زنانه در قاعدگی

عادت ماهانه یا خون‌ریزی ماهانه بانوان که با نام‌هایی مانند قاعدگی یا پریود نیز شناخته می‌شود، معمولاً از سن ۱۲ یا ۱۳ سالگی _و به طور کلی در بازه ۸ تا ۱۵ سالگی_ آغاز می‌گردد. اولین خون‌ریزی ماهانه، «منارک» نام دارد و پس از آن تا زمان رسیدن به یائسگی (توقف همیشگی پریود)، معمولاً هر چرخه طی دوره‌ای ۲۸ روزه رخ می‌دهد. باید گفت که چرخه پریودی از ۳ مرحله مهم تشکیل شده و تغییرات هورمونی قابل ملاحظه‌ای را در بدن ایجاد می‌کند. مراحل قاعدگی عبارتند از:

فاز فولیکولی

اولین روز چرخه قاعدگی، همان اولین روز خون‌ریزی است که خون و بافت رحمی را از طریق واژن خارج می‌سازد و به علت سطح پایین استروژن و پروژسترون، باعث افزایش تحریک‌پذیری یا تغییرات خلقی می‌شود.

تولید و ترشح هورمون لوتئینه‌کننده (LH) و هورمون محرکه فولیکولی (FSH) به افزایش سطح استروژن و در نتیجه رشد فولیکول‌های حاوی تخمک کمک می‌کند. معمولاً تنها یک فولیکول غالب باقی می‌ماند و بقیه آن‌ها جذب تخمدان می‌شود. با افزایش رشد فولیکول غالب و در نتیجه افزایش ترشح استروژن، مقادیر زیادی از اندورفین ترشح می‌گردد که به افزایش سطح انرژی و بهبود خلق‌وخو می‌انجامد. روند تقویت رحم برای لانه‌گزینی نیز از همین مرحله آغاز می‌شود.

مرحله تخمک گذاری

سطوح LH و استروژن در زمان تخمک‌گذاری، به بیشترین میزان خود می‌رسد و بنابراین موجب پاره شدن فولیکول و آزادسازی تخمک می‌گردد. از آن‌جایی که تخمک بین ۱۲ تا ۲۴ ساعت در لوله‌های فالوپ (لوله‌های رحمی) زنده می‌ماند، زمان باروری زنان نیز همین بازه است.

فاز لوتئال

در این مرحله، تخمک از لوله فالوپ به سمت رحم می‌رود و هم‌زمان با ترشح پروژسترون به علت پاره شدن فولیکول، بافت رحم ضخیم‌تر می‌گردد. تخمک به دیواره رحم می‌چسبد و در صورت عدم باروری، سطح هورمون‌های استروژن و پروژسترون را پایین می‌آورد که نشانه‌ای از وقوع قاعدگی است. بنابراین با شروع خون‌ریزی، تخمک بارورنشده و بافت داحلی رحم فرو می‌ریزد که بدین ترتیب، چرخه قبلی پایان یافته و چرخه جدید با خون‌ریزی آغاز می‌گردد.

تغییرات LH در چرخه قاعدگی

هورمون LH در طول چرخه قاعدگی تغییرات زیادی دارد؛ اما ساختار گلیکوپروتئین هارودایمری آن مشابه دیگر هورمون‌ها نظیر TSH، FSH و hCG است. LH که از آدنوهیپوفیز (قسمت قدامی هیپوفیز) و تحت کنترل ترشحات پالسی هورمون ترشح می‌شود، وظایفی مانند تحریک تخمک‌گذاری، تحریک رشد فولیکول‌های پاره‌شده و ایجاد توده‌ای به نام جسم زرد، حمایت از سلول‌های تکای تخمدان جهت تولید آندروژن و پیش‌سازهای هورمونی استرادیول و... را بر عهده دارد.

بیشتر بخوانید: میزان نرمال هورمون LH در زنان و مردان چقدر است؟

سخن پایانی

اگرچه ناباروری زنان و مردان ممکن است در اثر علل و عوامل مختلفی همچون مشکلات ارثی و ژنتیکی، بیماری‌ها، آسیب‌های فیزیکی، جراحی و درمان‌های گوناگون رخ دهد؛ اما اختلالات هورمونی و عدم تعادل هورمون‌ها جزو علل بسیار شایع نازایی به حساب می‌آید. امروزه بسیاری از مشکلات هورمونی با گذراندن دوره‌های درمانی قابل رفع است و قدرت باروری زن و مرد را تا حدودی افزایش می‌دهد.

بنابراین توصیه می‌شود زوج‌ها در کنار سبک زندگی سالم و پیروی از رژیم غذایی مناسب، با معاینات منظم پزشکی نسبت به حفظ تعادل هورمونی بدن خود و یا درمان اختلالات هورمونی در صورت نیاز، اقدام نمایند.