بالا یا پایین بودن هورمون تستوسترون در مردان چه عوارضی دارد؟

هورمون تستوسترون در بیضه مردان و به مقدار کمی در تخمدان زنان تولید می شود. البته این هورمون با عنوان هورمون جنسی مردانه شناخته می شود و سبب بروز صفات مردانه می گردد. مهمترین وظیفه این هورمون تولید سلول های جنسی (اسپرم) در مردان است و کمبود آن سبب بروز مشکلاتی در باروری می شود. همچنین این هورمون تحریک کننده میل جنسی در مردان و زنان نیز می باشد. هورمون تستوسترون به دلیل نقش‌آفرینی در نعوظ مردان، دارای اهمیت زیادی می‌باشد و کمبود آن موجب بروز اختلال در نعوظ می‌گردد.

کاهش تستوسترون (هیپوگنادیسم) یا بالا بودن تستوسترون (هایپرگنادیسم) از جمله مشکلاتی است که سبب ناباروری مردان می شود. در صورتی که سطح تستوسترون آزاد فرد کمتر از ۹ نانوگرم در دسی لیتر باشد و یا سطح تستوسترون کل کمتر از ۲۴۰ نانوگرم بر دسی لیتر باشد، پزشک پایین بودن سطح تستوسترون را تشخیص می دهد.

همچنین در صورتی که سطح تستوسترون بالاتر از ۹۵۰ نانوگرم در دسی لیتر باشد و یا سطح تستوسترون آزاد بالاتر از ۳۰ نانوگرم در دسی لیتر باشد، پزشک تشخیص هایپرگنادیسم می دهد.

فرآیند ترشح هورمون تستوسترون

روند تولید تستوسترون به این صورت است که هورمون گنادوتروپین پس از ترشح از هیپوتالاموس، غده هیپوفیز را جهت تولید هورمون جسم زرد (LH) و هورمون تحریک‌کننده فولیکول (FSH) تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ سپس با ارسال سیگنال‌هایی از سوی هورمون جسم زرد به بیضه‌ها، تستوسترون آزاد می‌گردد. به‌طورکلی، هورمون تستوسترون موجب عملکرد مناسب گیرنده‌های مربوط به نعوظ در آلت تناسلی و در نتیجه افزایش میل جنسی می‌شود؛ بنابراین تولید کافی و مناسب آن، اهمیت زیادی دارد.

هورمون تستوسترون چگونه بر بدن تاثیر می‌گذارد؟

هورمون تستوسترون دارای دو نوع مختلف می‌باشد. تستوسترون آزاد، مولکول‌های تستوسترون موجود در جریان خون است که با هیچ مولکول بیولوژیکی دیگری جفت نمی‌شود و تستوسترون کل نیز به مجموع تستوسترون‌های آزاد و تستوسترون متصل به پروتئین و گلوبولین‌های متصل‌شونده به هورمون‌های جنسی گفته می‌شود.

هورمون تستوسترون با اتصال به پروتئین آندروژن در مغز و سراسر بدن، گیرنده‌های آندروژن را فعال می‌کند؛ لذا کمبود آن می‌تواند باعث ناتوانی بدن در ساخت عضله، کاهش میل جنسی، احساس غم و ناراحتی، کاهش سطح انرژی، ضعف در نعوظ و ارگاسم و… شود. البته گاهی نیز تنها هیپوگنادیسم رخ می‌دهد و علائم ذکرشده در برخی مردان مشاهده نمی‌گردد.

انواع هیپوگنادیسم

هیپوگنادیسم به دو صورت اولیه و ثانویه بروز پیدا می کند؛ در هیپوگنادیسم اولیه افراد دچار کمبود تستروسترون ناشی از عملکرد ضعیف بیضه ها می شوند که به آن نارسایی بیضه یا یائسگی مردانه گفته می شود. هیپوگنادیسم ثانویه نیز به علت کمبود تستوسترون ناشی از عملکرد ضعیف غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس می باشد؛ این دو غده در مغز توسط هورمون های FSH و LH دستور ترشح تستوسترون را به بیضه ها می دهند.

بیشتر بخوانید: مهم ترین دلایل ناباروری در مردان چیست؟

علائم کمبود تستوسترون

• ناباروری
• افسردگی
• خستگی
• کاهش توده عضلانی
• کاهش میل جنسی و قوا و نیرو
• اختلالات موجود در تمرکز
• بزرگ شدن و حساس شدن سینه ها
• اختلالات نعوظ
• کاهش رشد موی صورت و بدن
• کاهش حجم مایع منی
• افزایش چربی و اضافه وزن
• کاهش تراکم استخوانی
• تغییرات خلق و خو

علل کاهش تستوسترون در مردان

کمبود تستوسترون در مردان و کاهش تولید آن توسط بیضه‌ها، در اثر علل و عوامل مختلفی رخ می‌دهد که برخی از این عوامل، در بروز نوع اولیه و ثانویه آن متفاوت می‌باشد. به عنوان مثال، عواملی همچون آسیب‌دیدگی بیضه ناشی از تروما، بروز سرطان و درمان‌هایی همچون شیمی‌درمانی و پرتودرمانی، عدم نزول بیضه‌ها به پایین و قرار نگرفتن آن‌ها در کیسه بیضه پس از تولد و… از علل هیپوگنادیسم اولیه محسوب می‌شود.

کمبود تستوسترون ثانویه نیز در اثر عواملی مانند مصرف داروهای شبه‌افیونی برای دردهای شدید، اختلالات غده هیپوفیز به‌ویژه شکل‌گیری تومور در آن، ابتلا به دیابت نوع ۲ و نیز پیری رخ می‌دهد.در کل، باید گفت که دیگر عوامل رایج در بروز کمبود تستوسترون شامل موارد زیر می‌شود:

• سرماخوردگی جدی
• عمل جراحی
• استرس و اضطراب زیاد
• مصرف برخی از داروهای خاص
• بیماری کبدی یا کلیوی
• بیماری مزمن انسداد ریوی یا التهاب دیگر اندام‌های بدن
• کم‌کاری تیروئید
• افزایش سطح پرولاکتین در بدن
• استفاده از برخی هورمون‌ها
• سنین بالای ۵۰ سال
• اضافه وزن و چاقی
• استعمال دخانیات
• کمبود وزن ناگهانی و غیرعادی
• اختلالات غده هیپوفیز
• بالا رفتن بیضه ها
• افزایش غیرعادی سطح آهن خون
• آسیب بیضه ها
• درمان سرطان
• عفونت‌هایی مانند ایدز

البته در برخی از موارد، مشکلات ژنتیکی و مادرزادی نظیر سندروم کالمن و سندروم کلاین فلتر نیز سبب بروز این عارضه می شود که جزو عوامل پدیدآورنده نوع او­لیه بیماری به شمار می‌رود. در سندروم کالمن به علت بزرگ شدن غیرعادی غده هیپوتالاموس، فرد به بلوغ نرسیده یا بلوغ او ناقص خواهد بود و همچنین در سندروم کلاین فلتر، مرد به جای اینکه یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y داشته باشد، یک کروموزوم X اضافی دارد (XXY) که با اختلال در رشد طبیعی بیضه‌ها، تأثیر منفی بر تولید تستوسترون می‌گذارد.

بیشتر بخوانید: کدام یک از بیماری های بیضه مردان باعث ناباروری می شود؟

خطرات پایین بودن تستوسترون در مردان

آزمایشات نشان می دهد سطح تستوسترون پایین سبب بروز سایر بیماری های جدی شده و مردان دارای سطح تستوسترون پایین درصد مرگ زودرس بیشتری نسبت به مردان دارای سطح بالای تستوسترون دارند. همچنین ارتباط معناداری میان سطح پایین تستوسترون و افزایش خطر ابتلا به آپنه خواب (وقفه تنفسی در خواب) و دیابت وجود دارد.

راه های تشخیص کمبود تستوسترون

برای اطلاع از میزان هورمون تستوسترون و کاهش سطح آن می‌توان یک آزمایش خون انجام داد. با مشاهده نتایج تست خون و درصورت وجود حدود ۳۰۰ نانوگرم تستوسترون در هر دسی‌لیتر، مقدار این هورمون طبیعی می‌باشد؛ اما میزان بالاتر از ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ نانوگرم در دسی‌لیتر و نیز کمتر از ۳۰۰ نانوگرم در دسی‌لیتر، وضعیتی غیرطبیعی را نشان می‌دهد.

روش های درمان کمبود تستوسترون در مردان

در صورتی که علت پایین بودن تستوسترون در مردان، بیماری یا عادات نامناسب در سبک زندگی فرد باشد، بخشی از درمان به برطرف کردن این معضل باز خواهد گشت. این احتمال وجود دارد که پس از برطرف شدن این موضوع، میزان تستوسترون به میزان نرمال برگردد؛ ولی در صورتی که پس از برطرف شدن این علل، سطح تستوسترون به میزان نرمال بازنگشت، تزریق گنادوتروپین ممکن است گزینه مناسبی برای درمان باشد.

تزریق گنادوتروپین سبب تحریک تولید تستوسترون، قوی شدن توده های عضلانی، افزایش میل جنسی و افزایش تعداد اسپرم می شود. این تزریق‌ها هورمون‌هایی هستند که بدن را به تولید تستوسترون ترغیب می‌کنند و ممکن است تعداد اسپرم را افزایش دهند.

از جمله سایر روش های درمان کاهش سطح تستوسترون عبارتند از:

• استفاده از مکمل های تستوسترون
• استفاده از کلومید
• استفاده از روش‌های کمک‌باروری نظیر کاربرد هم‌زمان IVF و میکرواینجکشن برای تزریق مستقیم اسپرم به تخمک
• نمونه برداری از بیضه (بیوپسی) و استخراج اسپرم از آن (TESE) درصورت ابتلا به آزواسپرمی یا کمبود شدید اسپرم
• استفاده از روش درمانی IVF همراه با یا بدون مکمل تستوسترون به ویژه درصورت وجود هم‌زمان مشکل ناباروری از سوی زن

در برخی از موارد درمان تستوسترون سبب افزایش تعداد گلبول قرمز خون و افزایش حجم سینه در مردان می شود. لازم به ذکر است که مردان مبتلا به سرطان سینه به هیچ عنوان نباید در درمان، تستوسترون دریافت کنند.

روش های طبیعی افزایش سطح تستوسترون

جهت افزایش میزان هورمون تستوسترون در بدن، راه‌های بسیار مختلفی وجود دارد که اغلب آن‌ها به راحتی در منزل قابل انجام می‌باشد. مهم‌ترین روش‌های طبیعی افزایش سطح تستوسترون عبارتند از:

• خواب کافی
• رعایت رژیم غذایی سالم و ارگانیک
• کاهش وزن
• مدیریت استرس و اضطراب
• استفاده از ویتامین ها و مکمل ها تحت نظر پزشک
• پرهیز از استعمال دخانیات و الکل

برای افزایش سطح تستوسترون چه بخوریم؟

• انگور قرمز با خاصیت افزایش سطح تستوسترون و بهبود کیفیت اسپرم
• آناناس به دلیل داشتن آنزیم بروملین
• سیر برای کاهش سطح کورتیزول و در نتیجه افزایش تستوسترون
• زرده تخم‌مرغ به علت مقادیر سرشار کلسترول
• روغن زیتون و روغن نارگیل با داشتن سلول‌های لیدیگ جهت تبدیل کلسترول به تستوسترون
• کلم به دلیل کاهش سطح هورمون‌های زنانه و افزایش میزان هورمون‌های مردانه
• مصرف کرفس یا حتی بوییدن آن
• گوشت قرمز به عنوان منبع زینک، کلسترول و چربی‌های اشباع‌شده
• کربوهیدرات‌های سالم از منابعی نظیر سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل و متناسب با میزان فعالیت بدن
• اسیدهای چرب امگا۳ با منابعی همچون تخم‌مرغ، بادام، گردو، گوشت گوساله چربی‌دار، ران مرغ و کره
• تأمین منیزیم کافی و موردنیاز بدن
• عصاره قلم گاو با داشتن چربی اشباع از مغز استخوان و نیز کلاژن
• آووکادو به عنوان منبع چربی تک غیراشباع برای تولید تستوسترون و همچنین ویتامین K، مس، اسید فولیک، ویتامین B6، ویتامینE ، پتاسیم و ویتامین C
• اسفناج، کلم بروکلی، کلم برگ و گل کلم به عنوان منابع سرشار از آنتی‌استروژن
• مکمل زینک برای تقویت تولید تستوسترون
• زردچوبه یا مکمل کورکومین به عنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی و ضداستروژن
• زنجبیل تازه جهت تقویت سلامت عمومی بدن و کمک به سیستم ایمنی، کاهش التهاب، بهبود گوارش، تنظیم کلسترول و کاهش خطر ابتلا به سرطان

ممنوعیت های غذایی

• کاهش مصرف قند و کربوهیدرات‌های فرآوری‌شده به منظور جلوگیری از کاهش تستوسترون و همچنین پیشگیری از مشکلاتی نظیر ایجاد التهاب سیستمیک، افزایش مقاومت به انسولین، اختلال در تحمل گلوکز و بالا رفتن سطح کورتیزول
• اجتناب از مصرف شراب و مواد دارای فیتواستروژن به دلیل کاهش شدید تستوسترون و افزایش استروژن
• پرهیز از مصرف چربی‌های مضر به علت کاهش سطح تستوسترون و نیز بروز مشکلاتی ازقبیل کبد چرب، یبماری‌های قلبی، التهاب روده‌ها، آلزایمر و زوال عقل
• کاهش مصرف سویای فرآوری‌شده به دلیل داشتن فیتواستروژن
• کاهش میزان مصرف محرک‌هایی همچون نوشابه‌های ورزشی و کافئین

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

درصورت مشاهده هریک از علائم احتمالی کاهش سطح تستوسترون، می‌توان به پزشک متخصص مراجعه نمود. البته باید گفت که افت مقدار تستوسترون در بدن لزوماً با علائم خاصی همراه نیست و همان‌طور که بیان شد، گاهی تنها با تست خون قابل تشخیص می‌باشد.

اما درصورت مراجعه به پزشک متخصص، وی با انجام معاینات بالینی یا ارزیابی‌های فیزیکی و همچنین برخی آزمایش‌های دیگر نظیر تست تراکم استخوان، کاهش سطح هورمون تستوسترون را تشخیص می‌دهد و راه درمانی مناسب را انتخاب می‌نماید.

تستوسترون بالا در مردان

همان‌طور که ذکر شد، هورمون تستوسترون به عنوان یکی از مهم‌ترین هورمون‌های جنسی، نقش مهمی در حفظ قدرت باروری مردان دارد و متعادل نگه داشتن سطوح آن در بدن، به داشتن یک رابطه جنسی عالی کمک می‌کند. اگرچه تستوسترون هم در تخمدان زنان و هم در بیضه مردان ترشح می‌شود؛ اما مقادیر و تأثیر آن در حفظ توانایی‌های جنسی مردانه به‌ویژه توانایی نعوظ بیشتر است.

برهم خوردن تعادل در سطح تستوسترون و بالا رفتن مقادیر آن، عوارضی را به دنبال دارد که عدم درمان آن‌ها می‌تواند خطر ناباروری در مردان را افزایش دهد. اگرچه افزایش انداک در سطوح این هورمون معمولاً مشکلی در فرد ایجاد نمی‌کند؛ اما باید از بالا رفتن بیش‌ازحد تستوسترون در بدن (به ویژه از طریق مصرف مکمل‌های غیرمجاز) جلوگیری کرد. لازم به ذکر است که بهترین راه برای درمان سطوح بالای این هورمون، بررسی علائم و نشانه‌های تستوسترون بالا و یافتن علل و عوامل بیماری در فرد می‌باشد.

علائم تستوسترون بالا در مردان

نشانه های تستوسترون بالا در مردان عبارتند از:

• بلوغ زودرس
• ناباروری و کاهش تعداد اسپرم
• جوش و آکنه
• میل جنسی زیاد
• رویش بیش از حد موهای زائد
• فشار خون بالا
• افزایش تعداد گلبول های قرمز خون
• پرخاشگری

علت بالا بودن تستوسترون در مردان

بالا رفتن سطح تستوسترون در بدن، یکی دیگر از مشکلات مربوط به میزان تولید و ترشح این هورمون است که در اثر علل و عوامل زیر شکل می‌گیرد:

• تومور آدرنال و تومور بیضه
• استفاده از استروئید آنابولیک
• مصرف مکمل های تستوسترون

روش های درمان تستوسترون بالا

اغلب بالا بودن مقدار تستوسترون به میزان کم، سبب ناباروری در مردان نمی شود. اگر میزان این هورمون خیلی بالا باشد، ممکن است تومور، مصرف مکمل و یا استروئید سبب بروز این مشکل شده باشد؛ البته اگر عامل این مشکل مصرف مکمل تستوسترون یا استروئید آنابولیک باشد، باید با توقف مصرف آن نیز سطح هورمون به میزان نرمال برگردد.

اغلب مردان با این تفکر که افزایش تستوسترون سبب افزایش قوای جنسی، قدرت و استقامت فرد می شود، از مکمل های تستوسترون استفاده می کنند؛ در صورتی که بالا بودن این هورمون خود از دلایل بروز ناباروری است. مصرف بدون دلیل و بی‌رویه مکمل تستوسترون در مردان، احتمال وقوع آزواسپرمی یا بی‌نطفگی را بهه طور قابل توجهی افزایش داده و با قطع مصرف آن، مشکلات مذکور در بخش زیادی از افراد رفع شده است.

عوارض افزایش تستوسترون در مردان

افزایش بیش‌ازحد هورمون تستوسترون نیز مانند کاهش سطح آن، مشکلات و عوارضی در پی دارد که ازجمله آن‌ها باید به موارد زیر اشاره کرد:

• کوچک شدن بیضه‌ها: دریافت تستوسترون موجب توقف تولید هورمون LH از سوی غده هیپوفیز می‌گردد که همین امر باعث توقف فعالیت بیضه‌ها جهت تولید اسپرم و درنتیجه کوچک شدن آن‌ها می‌شود. با توجه به این نکته، درصورت اقدام به فرزندآوری باید درمان هورمونی تستوسترون را به تعویق انداخت.

بیشتر بخوانید: کوچک شدن بیضه؛ علت، علائم و روش های درمان

• تورم ساق پا: افزایش هورمون تستوسترون باعث نگه داشتن مایع اضافی بدن و درنتیجه ایجاد تورم در ساق و جلوی پا می‌شود. استفاده از درمان‌های تزریقی، احتمال بروز این عارضه و حتی افزایش وزن موقت نیم تا یک کیلویی را افزایش می‌دهد.
• تغییرات پوستی: بالا رفتن سطح تستوسترون، موجب افزایش روغن پوست و برون‌ریزی آن _به ویژه در مردان دارای سابقه جوش و آکنه جوانی_ می‌گردد و نوع پوست را تغییر می‌دهد.

• بزرگ شدن سینه‌ها: بزرگ شدن سینه در مردان یا ژنیکوماستی، یکی از عوارض نادر افزایش تستوسترون و تبدیل مقداری از آن به استرادیول می‌باشد. برای رفع این مشکل می‌توان درمان را طی حدود ۱ الی ۲ ماه متوقف نمود و سپس دوباره از سر گرفت.
• بزرگ شدن پروستات: داشتن سابقه بزرگ شدن پروستات و مشکل در ادرار، با وجود افزایش سطح هورمون تستوسترون موجب تشدید این عارضه می‌شود.

نکته پایانی

تستوسترون به خودی‌ خود موجب افزایش شانس باروری نمی‌گردد و گاهی در بین ورزشکارانی که مصرف‌کننده آن هستند، باعث کوچک شدن بیضه‌ها و عقیم‌سازی می‌شود. همچنین بحران میانسالی و بروز کسالت و دلزدگی نسبت به زندگی، شغل، همسر و… ارتباط مستقیمی با تغییر میزان این هورمون در بدن مردان دارد.

تجویز تستوسترون در مردان میانسال مبتلا به افت تستوسترون، علاوه‌بر بهبود ظاهری، موجب کاهش خطر بیماری قلبی، پوکی استخوان، سستی و آلزایمر می‌شود. البته باید دانست که افت تستوسترون ممکن است در سنین مختلف رخ دهد و برخلاف تصور عموم، تنها راه افزایش آن، تزریق نیست؛ بلکه روش‌های دیگری برای تحریک بدن جهت تولید طبیعی این هورمون وجود دارد؛ لذا به منظور انتخاب مناسب‌ترین روش، باید با پزشک مشورت کرد.