آشنایی با روش فریز کردن اسپرم و کاربرد های آن

این روزها بالا رفتن سن ازدواج در زوج‌ها باعث شده که نگرانی در خصوص حفظ قدرت باروری در سنین بالا بیشتر شود. اگر در گذشته، زن و مرد تنها تا سن خاصی فرصت فرزندآوری داشتند و پس از آن شانس بچه‌دار شدن را از دست می‌دادند، هم‌اکنون تکنیک‌های زیادی همچون فریز اسپرم به کمک زوج‌های علاقه‌مند به فرزندآوری در سن بالا آمده‌اند.

نازایی و ناباروری مشکلی شایع در میان حدود ۲۰ درصد از زوج‌های ایرانی است که ۴۰ درصد آن مربوط به مشکلات مردان نظیر تعداد کم یا کیفیت پایین اسپرم‌ها می‌باشد. فریز اسپرم راهی برای مقابله با ناباروری در مردان است که با غلبه بر برخی بیماری‌های زمینه‌ای، فرصت فرزندآوری در آینده یا اهدای اسپرم به زوج‌های نابارور را فراهم می‌کند.

از روش انجماد اسپرم می‌توان برای نگهداری سلول‌های جنسی مردان در بانک اسپرم جهت بارداری توسط روش‌های کمک‌باروری استفاده کرد. در این مطلب به نحوه فریز اسپرم و لقاح آن با تخمک، کاربردهای فریز اسپرم در درمان ناباروری، خطرات و عوارض احتمالی فریز اسپرم، روش‌های فریز و انجماد اسپرم، نحوه حفظ کیفیت اسپرم فریزشده، چگونگی دریافت خدمات از مراکز فریز اسپرم و... پرداخته می‌شود.

فریز یا انجماد اسپرم چیست؟

انجماد یا فریز اسپرم روشی برای حفظ و نگهداری طولانی‌مدت اسپرم در دمای بسیار پایین است تا در زمان موردنیاز، جهت باروری مورد استفاده قرار گیرد.

این روش ممکن است در زوج‌های دارای مشکلات باروری و حتی در زوج‌هایی که هیچ مشکلی ندارند جهت بارداری‌های آینده استفاده شود. باید گفت که لازمه بارداری موفق، وجود تخمک سالم، اسپرم سالم و محیط رحمی سالم است که فقدان هر یک از آن‌ها می‌تواند فرایند بارداری را با شکست مواجه کند.

تکنیک انجماد اسپرم که علاوه بر بانک‌های نگهداری اسپرم و مراکز درمان ناباروری در حوزه‌هایی همچون صنعت دامپروری نیز استفاده می‌شود، اسپرم‌ها را در نقطه جوش نیتروژن مایع یعنی دمای ۱۹۶- درجه سلسیوس منجمد می‌کند تا باعث توقف فعالیت‌های زیست_شیمیایی داخل سلول شود.

اگرچه ممکن است فریز اسپرم به‌ویژه برای مدت طولانی تاحدودی باعث کاهش کیفیت باروری آن شود؛ اما این روش برای حفظ قدرت باروری مردانی که در آستانه از دست دادن کمیت و کیفیت اسپرم‌هایشان هستند بسیار مفید است. لازم به ذکر است که افزایش سن مردان به مرور زمان باعث افت کیفیت اسپرم‌ها می‌شود و همین امر، خطر تولد کودکانی با اختلالات کروموزومی نظیر سندرم داون یا تریزومی ۲۱ (Trisomy 21) را بالا می‌برد.

بیشتر بخوانید: راه های درمان اسپرم صفر برای بارداری

موارد کاربرد فریز اسپرم

فریز اسپرم کاربردهای گسترده‌ای در درمان مشکلات باروری مردان و دیگر اختلالات مربوط به سیستم تولید مثل دارد. از مهم‌ترین کاربردهای فریز اسپرم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حفظ قدرت تولید مثل و فرزندآوری در تمام طول زندگی افراد متقاضی
• حفظ یک نمونه اسپرم پیش از انجام عمل‌های جراحی سیستم تناسلی در صورت احتمال اثرگذاری عمل بر روند انزال و تولید اسپرم
• ذخیره اسپرم‌ها در بانک اسپرم قبل از انجام عمل وازکتومی
• در دسترس بودن اسپرم مرد جهت باروری همسر در مواردی همچون دور بودن طولانی‌مدت مرد از خانواده
• ذخیره اسپرم پیش از درمان‌های مخربی نظیر شیمی‌درمانی و پرتودرمانی برای فرزندآوری پس از درمان
• ذخیره اسپرم در افراد مستعد سرطان یا بیماری‌های کلیوی
• مشاهده کمبود اسپرم یا کاهش پرسرعت اسپرم در مردان
• عدم امکان حضور مرد در کلینیک در روز انجام درمان‌هایی همچون آی وی اف (IVF)
• حفظ نمونه سالمی از اسپرم مردانِ در معرض اشعه X، مواد رادیواکتیو، محصولات شیمیایی، سموم، گرمای شدید و سایر مواد مضر برای سلامت اسپرم‌ها
• انجام روش‌های کمک‌باروری (ART) به‌ویژه برای بیش از یک مرتبه
• تمایل مرد به اهدای اسپرم

لازم به ذکر است که برخی مردان اسپرم‌های خود را جهت مطالعات علمی در حوزه ناباروری اهدا می‌کنند و لزوماً آن را برای فرزندآوری به کار نمی‌برند. به‌طور کلی می‌توان اسپرم منجمدشده را تا ۱۰ سال و گاهی بیشتر نگهداری کرد؛ اما در صورت اطمینان از عدم استفاده آن‌ها، می‌توان تقاضای معدوم‌سازی و دور ریختن اسپرم‌ها از بانک اسپرم را داشت.

بیشتر بخوانید: راهنمای بارداری به روش ای وی اف؛ نحوه انجام و درصد موفقیت

روش های فریز اسپرم

منجمد کردن اسپرم‌ها به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد که هر کدام دارای معایب و مزایای خاصی است. از اصلی‌ترین تکنیک‌های فریز اسپرم باید به موارد زیر اشاره کرد:

فریز آهسته

در روش فریز آهسته اسپرم، فرایند انجماد اسپرم‌ها به آرامی و طی ۲ تا ۳ مرحله انجام می‌شود که هر مرحله حدود ۲ الی ۴ ساعت زمان می‌برد. فریز آهسته ممکن است با استفاده از دستگاه و یا توسط بخار ازت مایع انجام پذیرد. در هر دو صورت، مواد شیمیایی خاصی با وزن مولکولی کم به مایع منی اضافه می‌شود تا از یخ‌زدگی سلول‌های اسپرم جلوگیری کند.

فریز شیشه ای یا سریع

در انجماد اسپرم‌ها به روش فریز سریع یا شیشه‌ای، پس از اضافه کردن مواد خاصی، نمونه برای ۱۵ دقیقه در فاصله ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متری نیتروژن مایع قرار می‌گیرد و سپس نی‌های حاوی این نمونه (لوله‌هایی به نام Straw) به درون نیتروژن مایع فروبرده می‌شود.

با توجه به سرعت بسیار بالای انجماد اسپرم در این روش، احتمال کاهش کیفیت اسپرم‌ها پس از ذوب آن‌ها وجود دارد؛ اما این تکنیک معمولاً مانع از آسیب‌دیدگی سلول‌ها می‌شود.

لازم به ذکر است که انجماد اسپرم‌ها در این روش، به صورت یخ‌زدگی انجام نمی‌گیرد؛ بلکه باعث ایجاد شکلی شیشه‌ای می‌شود. ضمناً سرعت بالای انجام این روش و نیاز به تجهیزات کمتر، از مزایای فریز سریع یا شیشه‌ای اسپرم می‌باشد.

فریز کوتاه مدت

یکی دیگر از روش‌های انجماد اسپرم، فریز کوتاه‌مدت است که اغلب بر روی نمونه‌های حیوانی، با موفقیت اجرا شده است؛ اما همچنان اثرپذیری آن برای حفظ قدرت باروری در اسپرم انسانی جای بحث دارد.

اگرچه فرایند فریز اسپرم به هر روشی، ریسک آسیب‌دیدگی DNA را به دنبال دارد؛ اما در روش انجماد کوتاه‌مدت احتمال تغییر در تحرک، سلامت و حیات کروماتین (توده‌ای از مواد ژنتیکی سلول‌ها) کمتر است. طی انجماد کوتاه‌مدت، اسپرم‌ها در محیطی عاری از الکترولیت ذخیره می‌شوند و معمولاً پس از ۴ هفته با قطعه‌قطعه شدن DNA به تعادل کامل می‌رسند. باید افزود که تکنیک انجماد کوتاه‌مدت به افزایش کیفیت اسپرم‌ها در روش میکرواینجکشن یا DNA کمک زیادی می‌کند.

فریز خشک

تکنیک فریز خشک به عنوان جدیدترین روش انجماد اسپرم، بر پایه حذف تمام رطوبت و مولکول‌های آب موجود در نمونه مایع منی انجام می‌شود. طی روش فریز خشک ابتدا آب نمونه منی منجمد می‌شود و سپس با ادامه کاهش دما، یخ به گاز تبدیل می‌گردد و تصاعد رخ می‌دهد.

از معایب فریز خشک اسپرم باید به احتمال بالای آسیب‌دیدگی غشای اسپرم و در نتیجه کاهش تحرک و حیات آن پس از ذوب اشاره کرد. بااین‌حال، در این روش آسیب‌‌دیدگی ژنوم و DNA اسپرم‌ها کمتر است و ضمن غیرفعال‌سازی ویروس‌ها، به راحتی قابل انجماد در دمای ۴ درجه و ذوب در دمای اتاق می‌باشد.

فریز برنامه ریزی شده

زمان بسیار کم در فریز سریع و زمان بسیار زیاد در فریز آهسته، می‌تواند با تکنیک دیگری به نام فریز برنامه‌ریزی‌شده به تعادل برسد. در انجماد برنامه‌ریزی‌شده، مدت‌زمان مناسب برای فریز اسپرم‌ها که حدود ۴۰ دقیقه است به دستگاه اعلام می‌شود و انجماد طبق برنامه صورت می‌گیرد.

استفاده از این روش، تنها در صورت وجود تعداد زیادی از نمونه‌ها توصیه می‌شود. به علاوه، آزاد شدن گرما از نمونه منی حین ذوب آن‌ها با اثرگذاری روی دمای دستگاه فریزر، روند خنک شدن را به تأخیر می‌اندازد و به دنبال آن کیفیت اسپرم‌ها را کاهش می‌دهد.

اقدامات و مراقبت های قبل از فریز اسپرم

پیش از نمونه‌گیری از مایع منی و فریز اسپرم‌ها می‌بایست اقدامات و مراقبت‌هایی را انجام داد که به شرح زیر است:

• ویزیت و معاینه توسط پزشک اورولوژیست و اعلام دلیل تقاضا برای انجماد اسپرم
• انجام تست‌ها ‌و آزمایش‌های لازم نظیر تست ایدز، هپاتیت و آزمایش اسپرم
• اقدام به درمان عفونت‌های احتمالی در بدن پیش از نمونه‌گیری اسپرم
• تعیین روز نمونه‌گیری از مایع منی و سپس انجام فرایند انجماد طی ۱ الی ۲ روز

فرایند فریز اسپرم به چه صورت است؟

فرایند فریز اسپرم، بر مبنای افزایش طول عمر اسپرم به کمک توقف فرایندهای بیوشیمیایی آن تعریف می‌شود. بدین معنی که با تبدیل آب موجود در سلول‌ها به یخ (در اثر کاهش تدریجی یا ناگهانی دما)، حرکات مولکولی و فعالیت‌های بیوشیمیایی سلول کم یا متوقف می‌شود و بنابراین مدت عمر و بقای سلول افزایش می‌یابد.

در فرایند فریز یا انجماد اسپرم‌ها می‌بایست با انجام روش‌ها و به کار بردن مواد مناسب نظیر کاهش سرعت انجماد، آسیب‌های ناشی از تشکیل بلورهای یخی در سلول را به حداقل رساند. به طور کلی مراحل فریز اسپرم به شرح زیر است:

• مراجعه به کلینیک ناباروری و معاینه توسط پزشک متخصص
• انجام آزمایش خون برای اطمینان از عدم ابتلا به بیماری‌های عفونی همچون هپاتیت، ایدز و سیفلیس
• ارائه یک نمونه مایع منی با روش اعلام‌شده توسط پزشک از قبیل استمنا، تحریک الکتریکی، انزال پس از مقاربت در کاندوم، نمونه‌برداری از بافت بیضه (بیوپسی) و...
• جمع‌آوری مایع نمونه در یک ظرف استریل آزمایشگاهی
• جداسازی نمونه اسپرم و ترکیب آن با یک ماده خاص برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به اسپرم‌ها حین فرایند
• بررسی کمیت و کیفیت اسپرم‌ها شامل تعداد، غلظت در نمونه منی، شکل و مورفولوژی اسپرم، نوع و شدت حرکت و...
• قراردهی نمونه اسپرم در لوله‌های آزمایشگاهی به منظور سهولت استفاده چندین‌باره از آن‌ها
• آغاز فرایند فریز اسپرم به روش مورد نظر
• نگهداری اسپرم‌های فریزشده درون نیتروژن مایع تا زمان دلخواه 

نحوه بارداری با اسپرم فریزشده

در صورت تمایل به بارداری توسط اسپرم‌های فریزشده، باید از روش‌های کمک‌باروری نظیر IVF، IUI یا ICSI استفاده کرد. برای این کار ابتدا درمان‌های لازم روی زن انجام می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به هورمون‌درمانی برای تحریک تخمک‌گذاری و استخراج تخمک (عمل پانکچر) اشاره کرد.

سپس در زمان مورد نظر برای انجام لقاح، اسپرم‌ها از حالت منجمد خارج می‌شود و پس از ذوب آن‌ها،لقاح تخمک و اسپرم در آزمایشگاه صورت می‌گیرد. لازم به ذکر است که در صورت استفاده از روش آی یو آی، نمونه اسپرم مستقیماً به رحم زن تزریق می‌شود و بنابراین نیازی به لقاح آزمایشگاهی نیست. نهایتاً رویان‌های آماده‌شده در آزمایشگاه، جهت لانه‌گزینی و شروع رشد جنین به رحم مادر انتقال می‌یابد.

بیشتر بخوانید: عمل پانکچر؛ مراقبت ها و تغذیه بعد از تخمک کشی

هزینه فریز اسپرم چقدر است؟

اطلاع از هزینه و قیمت تمام‌شده فریز اسپرم به زوج‌ها کمک می‌کند که برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای نحوه و زمان انجام این فرایند داشته باشند. باید دانست که مبلغ نهایی عمل انجماد اسپرم‌ها در هر کلینیک و بیمارستان متفاوت است و به عواملی همچون دولتی یا خصوصی بودن مرکز درمانی، نرخ ویزیت متخصص اورولوژی، هزینه تست‌ها و آزمایش‌های مورد نیاز همچون تست خون و... بستگی دارد.

معمولاً برای کل فرایند نمونه‌گیری از مایع منی، آماده‌سازی اسپرم‌ها و منجمد کردن آن‌ها ابتدا مبلغی دریافت می‌شود. سپس بسته به مدت‌زمان مورد نظر برای نگهداری اسپرم، سالانه نیز باید مبلغی را جهت نگهداری نمونه در آزمایشگاه‌های جنین‌شناسی و بانک اسپرم پرداخت کرد. بنابراین جهت اطلاع از هزینه دقیق فریز اسپرم در سال جاری بهتر است به یک پزشک متخصص مراجعه کنید و از او راهنمایی بخواهید.

سؤالات متداول

شانس بارداری بعد از فریز اسپرم چقدر است؟

احتمال فرزندآوری بعد از فریز اسپرم به عواملی همچون روش استفاده‌شده برای انجماد، سن خانم و... بستگی دارد. به‌طور کلی، بارداری با اسپرم فریزشده معمولاً در روش میکرواینجکشن و گاهی در روش‌های آی یو آی و آی وی اف به کار می‌رود که در هر صورت ممکن است تعدادی از اسپرم‌ها دچار آسیب و مرگ شوند.

اما از آن‌جایی که در بارداری طبیعی نیز همواره تعدادی اسپرم ضعیف و بدشکل در نمونه مایع منی وجود دارد، بنابراین شانس بارداری با اسپرم منجمد تقریباً برابر با شانس بارداری طبیعی است و تفاوت خاصی با آن ندارد.

در صورت عدم موفقیت فریز اسپرم چه کنیم؟

اگرچه به ندرت پیش می‌آید که فرد نتواند اسپرم‌های خود را فریز کند، اما در صورت عدم مشاهده اسپرم‌های قوی و سالم برای انجماد و یا ابتلای فرد به آزواسپرمی (فقدان هرگونه اسپرم در مایع منی)، می‌توان از روش‌های جایگزین برای فرزندآوری نظیر دریافت اسپرم اهدایی یا اقدام به فرزندخواندگی استفاده کرد.

بهترین مراکز فریز اسپرم کدامند؟

بهترین مراکز درمانی برای انجام فرایند فریز اسپرم، مراکزی هستند که از امکانات و تجهیزات کافی و حضور پزشکان متخصص و مجرب بهره می‌برند. لذا برای افزایش شانس موفقیت انجماد اسپرم بهتر است به کلینیک‌ها و بیمارستان‌هایی که تجربه طولانی‌مدت ‌و موفقی در این عمل دارند مراجعه شود.

چرا باید قبل از IVF فریز اسپرم انجام داد؟

هیچ الزامی برای انجماد اسپرم‌ها پیش از عمل IVF وجود ندارد؛ اما فریز اسپرم در برخی مردان نظیر کسانی که با مشکل کمبود اسپرم سالم در هر نمونه مایع منی مواجه هستند، کمک می‌کند تا در روز انجام عمل آی وی اف اسپرم‌های سالمی به اندازه کافی وجود داشته باشد و نیازی به نمونه‌گیری مجدد نباشد.

آیا می توان اسپرم را به جای بانک اسپرم در خانه نگهداری کرد؟

خیر، اسپرم‌ها باید حتماً در دمای بسیار پایین، شرایط استریل و محیط آزمایشگاهی نگهداری شوند تا برای مدت بیشتری سالم و زنده بمانند. لذا بهتر است که فرایند نمونه‌گیری از مایع منی نیز جهت انتقال سریع اسپرم‌ها به آزمایشگاه، در کلینیک مربوطه انجام شود. البته در صورت نمونه‌گیری در خانه می‌توان مایع منی را در کیت بانک اسپرم خانگی جمع‌آوری کرد؛ اما می‌بایست آن را اسرع وقت به آزمایشگاه تحویل داد.

چه کسانی نباید اسپرم خود را فریز کنند؟

فریز اسپرم به افرادی که تحت درمان‌هایی خاص نظیر شیمی‌درمانی هستند توصیه نمی‌شود؛ زیرا این درمان‌ها به DNA اسپرم آسیب می‌رساند و باعث ایجاد سلول‌های ناقصی می‌شود. البته در صورت اطلاع از نیاز به انجام شیمی‌درمانی در آینده، می‌توان پیش از شروع درمان برای منجمدسازی اسپرم‌ها اقدام نمود.

آیا فریز کردن اسپرم خطرناک است؟

خیر، فریز اسپرم خطر و عارضه خاصی برای پدر ندارد و حتی احتمال بروز نقص‌های ژنتیکی در نوزاد نیز در روش‌های بارداری طبیعی و بارداری با اسپرم فریزشده تقریباً یکسان می‌باشد.

چه مدت می توان اسپرم فریزشده را نگهداری کرد؟

طبق موارد گزارش‌شده، برخی نوزادان حتی پس از ۲۰ سال فریز اسپرم، با موفقیت و سلامت متولد شده‌اند. بنابراین می‌توان گفت که امکان نگهداری اسپرم منجمدشده برای سال‌های متمادی وجود دارد. بااین‌حال، معمولاً گفته می‌شود که بهترین زمان رفع انجماد اسپرم‌ها و بارداری با آن‌ها، کمتر از ۱۰ سال پس از فریز اسپرم است.