بازگشت وازکتومی (وازووازستومی): روش‌ها، عوارض و درصد موفقیت

یکی از راه‌های جلوگیری دائمی از باروری در مردان، انجام عمل وازکتومی (Vasectomy) است که به عنوان یک روش برگشت ناپذیر شناخته می‌شود. بااین‌حال، برخی از مردان با وجود اقدام به جراحی وازکتومی تصمیم به رفع آن می‌گیرند و برایشان سؤال است که آیا امکان بازگشت وازکتومی وجود دارد یا خیر؟ باید گفت منظور از بازگشت ناپذیر بودن عمل وازکتومی، ریسک بالای آن و کاهش قدرت باروری پس از برگشت است.

در واقع، با انجام عمل وازووازستومی (برگشت وازکتومی) لزوماً قدرت باروری برای فرزندآوری به دست نمی‌آید و بنابراین باید در اقدام به وازکتومی تصمیم قطعی گرفت.

عمل برگشت وازکتومی (وازووازستومی) چیست؟

در میان روش‌های پیشگیری از بارداری برای مردان، عمل وازکتومی تعریف می‌شود که به معنای انسداد لوله های منی‌بر (وازدفران) و جلوگیری از خروج اسپرم از بدن مرد است. منظور از عمل وازووازستومی (Vasovasostomy) یا برگرداندن وازکتومی، رفع این انسداد و اتصال دو سر جداشده مجرای منی به یکدیگر برای بازگشت باروری می‌باشد.

باید دانست که خود عمل وازکتومی بسیار ساده و سرپایی، تحت بی‌حسی موضعی و در طول حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه انجام می‌شود؛ اما عمل سنگین وازووازستومی را باید در اتاق عمل، با نخ‌های بسیار ظریف و با دقت فراوان انجام داد.

معمولاً قبل از انجام عمل بازگشت وازکتومی، پزشک نمونه‌ای از مایع منی موجود در مجرای وازدفران (vas deferens) را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کند. درصورت شفاف و غیر کدر بودن نمونه منی و مشاهده اسپرم سالم و بالغ در آن اجازه عمل برگشت وازکتومی را می‌دهد.

بیشتر بخوانید: آیا بعد از عمل وازکتومی احتمال بارداری وجود دارد؟

آیا وازکتومی در همه افراد قابل بازگشت است؟

همان‌طور که ذکر شد، وازکتومی (بستن لوله های وازدفران) را یک عمل برای ایجاد ناباروری دائمی می‌دانند؛ به این معنی که امکان باروری پس از آن وجود ندارد و بازگشت به شرایط پیش از عمل نیز دشوار است. طبق آمار، حدود ۶ تا ۱۰ درصد از مردان پس از عمل وازکتومی به دلایل مختلفی تصمیم به برگشت آن می‌گیرند.

بدین منظور، پزشک شرایط کلی فرد را بررسی می‌کند و در صورت مساعد بودن وضعیت بیمار، دستور انجام عمل وازووازستومی را می‌دهد. این جراحی که تحت بیهوشی عمومی، بی‌حسی نخاعی یا اپیدورال انجام می‌گیرد، برای هر بیضه حدود یک ساعت زمان می‌برد.

به‌طور کلی عواملی نظیر سن بیمار، فاصله زمانی سپری‌شده از زمان عمل وازکتومی، روش جراحی (ترجیحاً جراحی میکروسکوپیک)، میزان شفافیت و روان بودن ترشحات بیضه حین عمل و... بر شانس موفقیت عمل برگشت وازکتومی مؤثر است.

علت اقدام به عمل بازگشت وازکتومی چیست؟

معمولاً پزشکان قبل از انجام عمل وازکتومی، تمام پیامدهای ناشی از آن به ویژه نازایی دائمی را برای متقاضی توضیح می‌دهند تا از تصمیم قطعی وی برای انجام جراحی اطمینان یابند. بااین‌حال، علل و عوامل متعددی باعث تصمیم به برگشت وازکتومی می‌شود که از جمله آن‌ها باید به موارد زیر اشاره کرد:

• تصمیم برای داشتن فرزندان بیشتر
• از دنیا رفتن فرزند قبلی
• ازدواج مجدد و تمایل به بچه‌دار شدن از همسر جدید
• ناموفق بودن فرزندآوری با روش‌های IVF و ICSI
• احساس درد و ناراحتی پس از عمل وازکتومی

اقدامات و نکات قبل از بازگشت وازکتومی

پیش از اقدام به جراحی بازگشت وازکتومی باید اقدامات و مراقبت هایی را انجام داد که شامل موارد زیر است:

• بررسی پرونده پزشکی توسط پزشک متخصص
• انجام معاینات فیزیکی درصورت نیاز
• اطمینان از توانایی تولید اسپرم در بدن فرد با انجام آزمایش اسپرم و آزمایش‌های مربوطه
• اطمینان از قدرت باروری همسر با معاینات و آزمایش‌های زنان
• دریافت نوبت در بیمارستان یا مرکز جراحی و حضور به‌موقع برای عمل

روند عمل بازگشت وازکتومی چگونه است؟

بسته به تکنیک استفاده‌شده توسط جراح، روند عمل وازووازستومی یا بازگشت وازکتومی متفاوت خواهد بود. طی یک روش جراحی از پیوند تعدیل‌شده یک لایه و طی روشی دیگر از پیوند دولایه استفاده می‌شود. در روش دولایه که معمول و رایج‌تر است، جراح به کمک بخیه های بسیار کوچک یا گیره‌های مخصوص، دو سر لوله منی را به هم نزدیک می‌کند و جراحی را آغاز می‌نماید.

ابتدا باید دیواره پشتی را با بخیه‌های خارجی (سوزال) متصل کرد و سپس بخیه‌های ظریفی را روی لایه داخلی (مخاطی) زد. تعداد بخیه‌ها برای اتصال لوله‌ها معمولاً ۶ تا است، که ابتدا ۳ بخیه با زوایای ۱۲۰ درجه زده می‌شود وسپس ۳ بخیه دیگر مابین آن‌ها قرار می‌گیرد.

نهایتاً با تکمیل بخیه های لایه داخلی و خارجی، مرحله عمل دولایه به اتمام می‌رسد. پس از آن برای محکم شدن پیوند و عدم جابجایی آن، بخیه‌های بزرگ‌تری دور لوله‌های منی زده شده و در پایان نیز این لوله‌ها به داخل اسکروتوم (کیسه بیضه) بازگردانده می‌شود. بعد از این عمل که برای هر دو بیضه صورت می‌گیرد، باید از بیضه‌بند و ابزار مناسب جهت تخلیه ترشحات استفاده کرد. لازم به اشاره است که بی‌حسی موضعی بیضه‌ها می‌تواند ۲ تا ۱۲ ساعت درد را تسکین دهد.

مراقبت های بعد از عمل وازووازستومی

پس از اتمام عمل وازووازستومی یا برگشت وازکتومی باید اقدامات و مراقبت هایی را مدنظر قرار داد که علاوه بر کاهش درد و دوران نقاهت عمل، مانع از بروز عوارض جدی در فرد شود. برخی از این نکات و مراقبت‌ها عبارتند از:

• آمادگی برای تورم و درد خفیف تا متوسط به مدت حداکثر یک هفته
• دراز کشیدن پس از جراحی به مدت ۶ تا ۸ ساعت
• استفاده از کیسه یخ در محل برش
• عدم سرپا ایستادن طولانی‌مدت در روزهای بعد از عمل
• تمیز کردن ترشحات خون‌آلود اندک در محل برش
• مصرف منظم قرص مسکن به تجویز پزشک (معمولاً روزانه ۶ عدد)
• آغاز فعالیت‌های سبک مانند پیاده‌روی یا پشت میز نشستن با گذشت ۳ روز از عمل
• اجتناب از ورزش سنگین و مقاربت جنسی به مدت ۲ تا ۳ هفته

میزان استراحت بعد از برگشت وازکتومی

برای بازگرداندن وازکتومی و تعیین مدت استراحت پس از آن، باید نوع انسداد انجام‌شده بر روی وازدفران را مشخص کرد. اگر انسداد از نوع برش لوله‌ها باشد، می‌بایست دو سر جداشده را به یکدیگر متصل کرد که برای این کار از تکنیک میکروسرجری استفاده می‌شود. طی این تکنیک با بزرگ‌نمایی ۲۵ برابری توسط میکروسکوپ و استفاده از نخ‌های بخیه بسیار نازک می‌توان عمل را به پایان رساند. معمولاً فرد در همان روز عمل مرخص می‌شود و حداکثر ۲ روز پس از جراحی نیز می‌تواند سر کار خود برگردد.

البته در افراد دارای مشاغل سنگین‌تر بهتر است مدت استراحت به ۳ تا ۴ روز برسد. لازم به ذکر است که جراحی برگشت وازکتومی یک عمل ایمن می‌باشد و احتمال عفونت و خونریزی در آن بسیار کم است. بااین‌حال در صورت بروز هرگونه مشکل می‌توان به پزشک مراجعه کرد و مورد معاینه قرار گرفت.

بیشتر بخوانید: میزان تحرک اسپرم و تاثیر آن بر ناباروری

درصد موفقیت عمل برگشت وازکتومی

همان‌گونه که بیان شد، شانس موفقیت عمل برگشت وازکتومی به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از آن‌ها زمان سپری‌شده از جراحی است. لذا به‌طور تقریبی می‌توان درصد موفقیت وازووازستومی را به صورت زیر تخمین زد:

• موفقیت ۷۵ درصد برای فاصله زمانی کمتر از ۳ سال
• موفقیت ۵۵ درصد برای فاصله زمانی ۳ تا ۸ سال
• موفقیت ۴۰ تا ۴۵ درصد برای فاصله زمانی ۹ تا ۱۴ سال
• موفقیت ۳۰ درصد برای فاصله زمانی ۱۵ تا ۱۹ سال
• موفقیت کمتر از ۱۰ درصد برای فاصله زمانی بیش از ۲۰ سال

باید اشاره کرد که بخش مهمی از شانس موفقیت بارداری بعد از بازگشت وازکتومی به میزان قدرت باروری زنان نیز بستگی دارد؛ به‌طوری که اگر زن بالای ۴۰ سال باشد شانس بارداری باز هم کمتر خواهد شد. ضمناً درصورت عدم امکان فرزندآوری بعد از وازووازستومی به دلیل تحرک کم اسپرم ها یا تولید آنتی بادی علیه آن‌ها، می‌توان از تکنیک‌های کمک‌باروری مانند روش آی وی اف و آی یو آی بهره برد.

سخن پایانی

طبق نکات ذکرشده، بچه دار شدن با وازکتومی تقریباً غیرممکن است و پس از بازگشت وازکتومی نیز احتمال آن چندان بالا نیست. در واقع، وازکتومی روشی برای عقیم سازی مردان محسوب می‌شود و برای انجام آن باید با اطمینان کامل به پزشک مراجعه کرد. با وجود این، همچنان شانس بارداری همسر پس از جراحی وازووازستومی وجود دارد و برای آگاهی از درصد موفقیت آن می‌توان با پزشک خود مشورت کرد. توصیه می‌شود که افراد برای اقدام به عمل، مواردی نظیر میزان علاقه خود به فرزندآوری در آینده، عوارض احتمالی عمل، شانس موفقیت آن و همچنین هزینه عمل برگشت وازکتومی را در نظر بگیرند.

سؤالات متداول عمل وازووازستومی

میزان موفقیت عمل وازووازستومی چقدر است؟

عوامل مختلفی در میزان موفقیت عمل وازووازستومی نقش دارد و نمی‌توان درصد موفقیت یکسانی را برای همه بیماران در نظر گرفت. معمولاً ۹۲ درصد از افراد پس از عمل بازگشت وازکتومی دارای اسپرم در مایع منی هستند و ۳۰ تا ۶۰ درصد از افراد پس از این عمل می‌توانند به‌طور طبیعی باردار شوند. درصورت عدم بارداری طبیعی، امکان استفاده از تکنیک شست‌وشوی اسپرم و تلقیح مصنوعی یا لقاح آزمایشگاهی وجود دارد.

بارداری همسر بعد از بازگشت وازکتومی چقدر طول می‌کشد؟

پس از انجام موفقیت‌آمیز عمل بازگشت وازکتومی و تلاش برای فرزندآوری، باردار شدن زن می‌تواند از چند ماه تا یک سال و گاه بیش از یک سال طول بکشد.

طول مدت عمل برگشت وازکتومی چقدر است؟

انجام عمل برگشت وازکتومی حداقل ۲ ساعت و گاهی تا ۴ ساعت زمان می‌برد. از طرفی درصورت انجام وازواپیدیدیموستومی (Vasoepididymostomy) این بازه زمانی طولانی‌تر نیز می‌شود. با توجه به بیهوشی عمومی در هر دو عمل، مدت دوران نقاهت هم چند روز طول می‌کشد.

چه مدت بعد از وازووازستومی می‌توان رابطه جنسی داشت؟

طبق توصیه اغلب پزشکان، نزدیکی و رابطه جنسی حداقل تا ۲ هفته بعد از وازووازستومی ممنوع است. از طرفی به علت اثرات عمل برگشت وازکتومی در اغلب آقایان، میل جنسی تا مدتی کاهش می‌یابد و حدوداً پس از ۲ تا ۳ هفته به حالت قبل بازمی‌گردد. لذا با گذشت این زمان می‌توان برای مقاربت و داشتن نعوظ و ارگاسم حین آن اقدام کرد.

آیا جای زخم عمل برگشت وازکتومی باقی می‌ماند؟

بسته به ایتفاده از تیغ یا ابزار دیگر برای انجام عمل برگشت وازکتومی، اندازه جای زخم نیز متفاوت خواهد بود. اما در هر حال، جای این زخم به خوبی برطرف می‌شود و معمولاً از روی کیسه بیضه (اسکروتوم) قابل تشخیص نیست.

آیا ممکن است کسی برای عمل وازووازستومی مناسب تشخیص داده نشود؟

بله، در برخی مردان به دلیل گذشت مدت زیادی از عمل وازکتومی و همچنین شرایط خانم (نظیر بستن لوله‌های رحمی یا بالا بودن سن) شانس موفقیت بارداری پس از وازووازستومی بسیار کم است و بنابراین روش‌هایی مانند IVF به این زوج‌ها توصیه می‌شود.

آیا گذشت چند سال از وازکتومی روی کیفیت اسپرم اثر می‌گذارد؟

با انجام عمل وازکتومی، کیفیت اسپرم موقتاً کم می‌شود و پس از انجام جراحی بازگشت وازکتومی می‌توان با گذشت ۳ تا ۶ ماه شاهد بهبود کیفیت اسپرم‌ها بود. اما تعداد و قدرت اسپرم‌ها ممکن است به دلیل باقی ماندن زخم و انسدادهای جزئی، به حالت قبل برنگردد.

حداکثر سن مجاز برای عمل برگشت وازکتومی چند سال است؟

پزشکان سقف خاصی را برای سن مناسب جهت انجام عمل بازگشت وازکتومی تعیین نمی‌کنند. در این خصوص، سن زن اثرگذارتر از سن شوهر است و در صورت پایین بودن سن خانم، محدودیتی برای انجام وازووازستومی در آقا وجود نخواهد داشت.

آیا بی اختیاری ادرار روی عمل برگشت وازکتومی اثرگذار است؟

خیر، هرگونه مشکل مربوط با عملکرد ادراری از جمله بی‌اختیار ادرار، اثرگذار یا اثرپذیر از عمل برگشت وازکتومی نیست.

چه راهکارهای جایگزینی برای بازگشت وازکتومی وجود دارد؟

از جمله راهکارهای جایگزین برای عمل بازگشت وازکتومی می‌توان به دریافت اسپرم اهدایی اشاره کرد. در بسیاری از موارد، استخراج اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم برای بارداری به روش‌های ICSI یا IVF نیز وجود دارد. به‌طور کلی در صورت عدم امکان حاملگی طبیعی، استفاده از این روش‌های کمک‌باروری (ART) توصیه می‌شود.

چه زمانی موفقیت عمل برگشت وازکتومی بررسی می‌شود؟

با اتمام عمل برگشت وازکتومی و حدود ۲ تا ۳ ماه پس از آن، اولین آزمایش مایع منی برای بررسی وجود اسپرم انجام می‌شود و آزمایش دوم نیز ۴ تا ۶ ماه بعد و یا هنگام رسیدن اسپرم‌ها به سطح ثابت انجام می‌گیرد.

در اغلب افراد با گذشت ۳ ماه می‌توان اسپرم را در منی مشاهده کرد؛ اما گاهی هم این اتفاق ۶ تا ۱۲ ماه پس از وازووازستومی و ۱۸ ماه پس از اپیدیدمووازوستومی رخ می‌دهد. در صورت پایین بودن کیفیت اسپرم‌ها پزشک اقدام به تجویز داروهای ضد التهاب می‌کند.

اگر برگشت وازکتومی موفقیت آمیز نبود چه باید کرد؟

در صورت عدم موفقیت عمل برگشت وازکتومی به دلیل مشکلات ناشناخته یا جدید، می‌توان این عمل را برای بار دوم تکرار کرد. همچنین ممکن است بارداری توسط اسپرم‌های جمع‌آوری‌شده و منجمدشده حین نمونه‌برداری‌های قبلی به شما پیشنهاد شود. حتی در صورت نداشتن اسپرم فریز نیز امکان نمونه‌گیری مجدد از بافت بیضه و دریافت اسپرم برای بارداری با روش‌های آزمایشگاهی وجود دارد.

چرا گاهی روش وازواپیدیدیموستومی (VEA) به کار می‌رود؟

انتخاب هر یک از دو روش وازواپیدیدیموستومی یا وازووازستومی، به تشخیص پزشک و مواردی همچون کیفیت مایع منی یا مدت‌زمان سپری‌شده از عمل وازکتومی بستگی دارد. به عنوان مثال، در شرایطی که اسپرم‌ها برای مدتی طولانی در اپیدیدیم گیر کرده‌اند و با وازووازستومی آزاد و تخلیه نمی‌شوند، وازواپیدیدیموستومی به کار می‌رود. لازم به ذکر است که انتخاب هر یک از این دو روش، حین جراحی و با مشاهده شرایط کلی بیمار و آمادگی پزشک انجام می‌گیرد.