آشنایی با اختلالات اسپرم و تاثیر آن بر ناباروری مردان

اگر شما هم با وجود تلاش چندین ماهه برای بارداری، هنوز موفق به فرزندآوری نشده‌اید، یکی از احتمالات جدی برای دلیل ناباروری شما می‌تواند اختلالات اسپرم باشد. ناهنجاری‌های اسپرم آقایان از اصلی‌ترین دلایل ناباروری مردان به شمار می‌رود که طیف گسترده‌ای از مشکلات را دربرمی‌گیرد و به صورت موقت یا دائمی، مانع از بارداری همسر می‌شود.

به‌طور کلی اختلال در کمیت و کیفیت اسپرم در اثر عواملی همچون مصرف سیگار و الکل، بیماری‌های کلیوی، علل محیطی، ابتلا به اوریون، سبک زندگی نامناسب، ناهنجاری‌های کروموزومی، عدم تعادل هورمونی، انسداد یا آسیب‌دیدگی مجاری تولیدکننده و انتقال‌دهنده اسپرم، بالا رفتن سن و... رخ می‌دهد. کمبود اسپرم و کاهش تعداد آن در مایع منی یکی از شایع‌ترین علل ناباروری مردان است.

منظور از ناباروری مردان چیست؟

ناباروری در مردان به معنای ناتوانی اسپرم در بارور کردن تخمک می‌باشد که می‌تواند در اثر مشکلات خود اسپرم یا ناهنجاری‌های دیگر روی دهد. انواع اختلالات اسپرم، اصلی‌ترین دلایل ناباروری در مردان به شمار می‌رود که در بسیاری از موارد قابل پیشگیری یا درمان است.

برای تشخیص اختلالات اسپرم معمولاً آزمایش اسپرم گرفته می‌شود که علت ناباروری مردان (از جمله عواملی نظیر آستنواسپرمیا، ترانوزواسپرمیا و آزواسپرمی) مشخص شود. باید ذکر کرد مایع منی، مایع جنسی مرد است که حین انزال از آلت تناسلی خارج می‌شود و اسپرم‌ها را منتقل می‌کند. لذا با بررسی این مایع می‌توان غلظت و تعداد اسپرم، وضعیت تحرک اسپرم‌ها و شکل ظاهری آن‌ها را مشخص کرد و به دلیل ناباروری پی برد.

بیماری های بیضه، عامل اختلالات اسپرم

یکی از دلایل وجود اشکال در نحوه و میزان تولید اسپرم یا نامناسب بودن کیفیت، شکل و تحرک آن‌ها، وجود ناهنجاری در بیضه‌ها یا اختلال در عملکرد آن‌ها است. بیضه‌ها دو غده جنسی در بدن مردان هستند که وظیفه تولید اسپرم را بر عهده دارند.

اسپرم تولیدشده در بیضه با عبور از لوله‌های منی‌ بر یا مجاری وازدفران (Vas deferens)، خود را به میزراه و سپس به رحم زن (در صورت مقاربت) می‌رساند. حال اگر بیماری و مشکلی در بیضه‌ها رخ دهد، عمل تولید و ترشح اسپرم نیز با مشکل مواجه می‌شود. عمده‌ترین اختلالات بیضوی اثرگذار بر اسپرم‌ها عبارتند از:

• التهاب بیضه
• داشتن بیضه‌های غیرطبیعی
• تورم رگ‌های موجود در کیسه بیضه

آشنایی با انواع اختلالات اسپرم

انواع اختلالات اسپرم براساس دسته‌بندی آن درخصوص اشکالات ظاهری، کمی، حرکتی و میزان بلوغ، شامل موارد زیر می‌شود:

تعداد غیر طبیعی اسپرم ها

تعداد اندک و غیرطبیعی اسپرم در مایع منی انزال‌شده، باعث بروز مشکلات باروری در مردان می‌گردد. کمبود اسپرم با کاهش شانس بارور کردن تخمک، احتمال حاملگی را کاهش می‌دهد و براساس شدت آن شامل سه دسته الیگواسپرمی، کریپتوزواسپرمی یا آزواسپرمی است.

الیگواسپرمی (Oligospermia)

منظور از الیگواسپرمی یا الیگوزواسپرمیا وضعیتی است که طی آن، کمتر از ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر مشاهده شود. درواقع طبق معیارهای اعلام‌شده از سوی سازمان جهانی بهداشت (WHO)، حداقل اسپرم نرمال در مایع منی برای حفظ شانس باروری طبیعی حدود ۱۵ میلیون در میلی‌لیتر می‌باشد و مقادیر کمتر از آن باروری را با مشکل مواجه می‌کند. مشاهده ۱۰۰ هزار تا ۱۵ میلیون اسپرم در هر میلی‌لیتر از منی، نشان‌دهنده اختلال الیگواسپرمی است که باعث ناباروری مطلق نمی‌شود اما شانس باروری طبیعی را کم می‌کند.

کریپتوزواسپرمی (Cryptozoospermia)

کریپتوزواسپرمیا به وضعیتی حادتر از الیگواسپرمی گفته می‌شود که حداکثر ۱۰۰ هزار اسپرم در هر میلی‌لیتر از مایع منی را نشان می‌دهد. می‌توان گفت کریپتوزواسپرمی نوعی الیگواسپرمی با شرایطی وخیم‌تر است که نیاز به درمان‌های مؤثر برای وقوع باروری در همسر دارد.

آزواسپرمی (Azoospermia)

شدیدترین وضعیت کمبود اسپرم در مردان که با نام آزواسپرمی شناخته می‌شود، نشان‌دهنده فقدان هرگونه اسپرم در مایع منی است. در آزواسپرمیا تعداد اسپرم‌ها صفر تشخیص داده می‌شود و بنابراین امکان باروری را به‌طور کامل سلب می‌کند. آزواسپرمی براساس علت وقوع آن شامل دو نوع آزواسپرمی انسدادی و غیرانسدادی است.

در آزواسپرمی انسدادی، علت صفر بودن اسپرم انسداد مجاری انتقال آن به میزراه و سپس خروج آن حین انزال است. در این شرایط اسپرم در بیضه مرد تولید می‌شود ولی هیچ راهی به بیرون نمی‌یابد. در آزواسپرمی غیرانسدادی یا آزواسپرمی ترشحی هیچ مانعی در مسیر خروج اسپرم وجود ندارد و علت صفر بودن اسپرم، اختلال در فرایند تولید آن است.

لازم به ذکر است که در مردان مبتلا به آزواسپرمی، انزال و خروج مایع منی رخ می‌دهد اما بررسی نمونه منی نشان‌دهنده فقدان اسپرم در آن می‌باشد.

تحرک کم اسپرم ها (آستنواسپرمی)

کم تحرکی اسپرم‌ها که با نام آستنواسپرمی یا آستنوزواسپرمیا (Asthenozoospermia) شناخته می‌شود، به سرعت پایین یا جهت حرکت نامناسب اسپرم اشاره دارد. درواقع براساس معیارهای سازمان WHO، نوع حرکت اسپرم‌ها در دو دسته پیش‌رونده و غیرپیش‌رونده جای می‌گیرد. در تحرک پیش‌رونده، اسپرم‌ها در امتداد خطوط مستقیم یا دایره‌های بزرگ (با تغییر جهت اندک) شنا می‌کنند.

در تحرک غیرپیش‌رونده می‌توان اسپرم‌هایی را دید که با وجود حرکت کردن، مسیری مستقیم ندارند و حول دایره‌های کوچکی می‌چرخند. می‌توان گفت حرکت ارتعاشی اسپرم‌ها در جای خود یک حرکت غیر پیش‌رونده است؛ درحالی که حرکت زیگزاگی اگر رو به جلو باشد پیش‌رونده محسوب می‌شود.

با توجه به دسته‌بندی ذکرشده، یک نمونه مایع منی طبیعی می‌بایست دارای حداقل ۴۰ درصد اسپرم متحرک و دست‌کم ۳۲ درصد اسپرم با حرکت پیش‌رونده باشد. در غیر این صورت، مرد مبتلا به آستنواسپرمیا تشخیص داده می‌شود که خود این اختلال شامل سه نوع آستنواسپرمی شدید، متوسط و یا خفیف است.

بیشتر بخوانید: میزان تحرک اسپرم و تاثیر آن بر ناباروری

مورفولوژی اسپرم ها (تراتواسپرمی)

منظور از تراتواسپرمیا (Teratospermia) مشاهده اسپرم‌هایی با شکل (مورفولوژی) غیرطبیعی و ناهنجار در مایع منی است که این امر، لقاح اسپرم با تخمک را مختل می‌کند. باید گفت شکل طبیعی یک اسپرم شامل سه ویژگی سر بیضی‌شکل، دم بلند و نازک و گردن ضخیم می‌باشد.

در مواردی ممکن است اسپرم‌ها با دو سر، دو دم، گردن نازک و... دیده شوند که در این صورت دارای اختلال در شکل می‌باشند. در حالت طبیعی لازم است اسپرم‌های دارای مورفولوژی استاندارد دست‌کم ۴ درصد باشند؛ لذا مقادیر کمتر از آن با نام تراتواسپرمی شناخته می‌شود.

بیشتر بخوانید: میزان نرمال مورفولوژی اسپرم و تاثیر آن در باروری

ترکیب اختلالات اسپرم

همان‌طور که بیان شد، ممکن است برخی اختلالات اسپرم به‌طور همزمان رخ دهد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: هایپواسپرمی و نکرواسپرمی. در هایپواسپرمی، حجم مایع منی طی یک انزال کمتر از ۱.۵ میلی‌لیتر می‌باشد که ممکن است علاوه بر کمبود اسپرم باعث بروز دیگر اختلالات اسپرمی نیز شود.

حجم کم مایع منی اغلب به علت ناهنجاری در وزیکول سمینال یا مجاری انزال رخ می‌دهد. اصطلاح نکرواسپرمی نیز به وجود تعداد زیادی اسپرم مرده در منی اشاره دارد. در حالت طبیعی می‌بایست حداقل ۵۸ درصد اسپرم‌های مایع منی زنده باشند؛ لذا کم بودن اسپرم‌های زنده نوعی از مشکلات باروری را ایجاد می‌کند که به نکرواسپرمی معروف است.

عوامل مؤثر بر ناهنجاری ها و اختلالات اسپرم

بروز اختلالات و ناهنجاری‌های اسپرم ناشی از عوامل مختلفی است که برخی از آن‌ها قابل کنترل و درمان و برخی غیرقابل کنترل می‌باشد. عمده‌ترین دلایل ایجاد اختلال در شکل، تعداد، بلوغ و تحرک اسپرم‌ها عبارتند از:

• بیماری‌های عفونی: عفونت‌های التهابی نظیر بیماری اوریون، با آسیب رساندن به مجاری تناسلی یا ایجاد التهاب در بیضه‌ها و از بین رفتن آن‌ها موجب اختلالات باروری می‌شوند. طبق بررسی‌ها، در ۲۵ درصد مردانی که از پس بلوغ اوریون می‌گیرند، ناباروری رخ می‌دهد.
• عدم تعادل هورمون‌ها: اختلال و عدم تعادل هورمونی عامل ۲ الی ۵ درصد از موارد ناباروری مردان است. تولید نامناسب و اندک هورمون‌های LH یا FSH با کاهش تولید تستوسترون و اسپرم، توان باروری مردان را کم می‌کند.
• ضعف دستگاه ایمنی بدن: اختلالات و مشکلات سیستم ایمنی بدن نیز در فرایند تولید و ترشح اسپرم‌ها نقش دارد. گاهی به دلیل تولید آنتی‌بادی‌های ضد اسپرم توسط بدن مردان، اسپرم‌ها به هم می‌چسبند و قدرت تحرک خود را از دست می‌دهند.

بیشتر بخوانید: بالا یا پایین بودن هورمون تستوسترون و ناباروری مردان

مهم ترین دلایل کمبود تعداد اسپرم

همان‌گونه که ذکر شد یکی از اصلی‌ترین اختلالات اسپرم مردان، کم شدن تعداد اسپرم یا عدم وجود آن در مایع منی و بخش‌های مختلف دستگاه تولید مثل است که عمده‌ترین علت ناباروری مردان را شامل می‌شود. کاهش تعداد اسپرم‌ها در اثر دلایل و عوامل بسیار گوناگونی شکل می‌گیرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• عفونت اسپرم پس از بلوغ
• داشتن زمینه ژنتیکی و مشکلات ارثی
• اختلالات هورمونی
• مصرف تنباکو، الکل و سایر مواد مشابه
• انجام عمل فتق
• قرارگیری در معرض پرتوهای مضر
• پوشیدن لباس زیر تنگ
• قرار گرفتن در معرض سموم و مواد شیمیایی
• آسیب‌دیدگی ناحیه کشاله ران
• انسداد مجاری انتقال اسپرم در اثر عفونت‌های قبلی

هماتواسپرمی چیست؟

گاهی ممکن است فرد در مایع منی خود مقداری خون مشاهده کند که این وضعیت با نام هماتواسپرمی (Blood in semen) شناخته می‌شود. اگرچه در موارد معدودی وجود خون در مایع منی نگران‌کننده است؛ اما در اغلب موارد به‌ویژه در مردان جوان، هماتواسپرمی ناشی از مشکلات خوش‌خیم و کم‌خطر نظیر التهاب پروستات، عفونت مجاری ادرار، ضربه دیدن پروستات و بیضه‌ها، عفونت‌های آمیزشی انتقال و... می‌باشد. 

بازگرداندن وازکتومی؛ راهی برای بازگشت باروری مردان

عمل وازکتومی معکوس که با نام وازووازستومی شناخته می‌شود، راهی برای باز کردن و رفع انسداد ایجادشده در لوله‌های وازدفران طی عمل وازکتومی است. درواقع، حدود ۵ درصد از مردان پس از انجام عمل وازکتومی برای پیشگیری از باروری، از تصمیم خود منصرف می‌شوند و قصد ترمیم لوله‌های اسپرم‌بر را دارند. همچنین در مواردی به علت بروز فتق و شکاف در لوله‌های واز پس از عمل وازکتومی، انجام جراحی وازووازستومی ضرورت پیدا می‌کند. 

بیشتر بخوانید: آیا بعد از عمل وازکتومی احتمال بارداری وجود دارد؟

نقش اختلالات هورمونی در ناباروری مردان

همان‌طور که اشاره شد، بروز اختلالات هورمونی می‌تواند موجب مختل شدن فرایند تولید اسپرم و در نتیجه وقوع ناباروری در مردان شود. برخی بیماری‌ها با ایجاد مشکل در تولید و ترشح هورمون‌های FSH و LH خطر صفر شدن تعداد اسپرم‌ها را افزایش می‌دهند. از مهم‌ترین این بیماری‌ها باید به کم‌کاری غده هیپوفیز یا سندرم کالمن که موجب اختلال در حس بویایی می‌شود، اشاره کرد.

علائم دیگر این بیماری شامل بلوغ دیررس و عدم مشاهده صفات ثانویه جنسی نظیر کوچک بودن آلت و بیضه‌ها، رشد کم موهای بدن، سفت شدن آلت، اختلال و ضعف در میل جنسی و... می‌باشد که با دریافت شرح حال پزشکی و انجام آزمایش‌های هورمونی قابل تشخیص است. در چنین شرایطی هورمون‌های هیپوفیزی کمتر از حد نرمال گزارش می‌شود و ممکن است یک تست ام آر آی (MRI) مغزی نیز برای یافتن عللی همچون وجود تومور و غده، انجام شود.

در مردان مبتلا به اختلالات هورمونی بالا، در صورتی که فعلاً قصد فرزندآوری وجود نداشته باشد آمپول تستوسترون با فاصله ۲ تا ۴ هفته تزریق می‌شود که مشکلاتی همچون کمبود میل جنسی، نداشتن صفات ثانویه جنسی و رشد نامناسب آلت تناسلی را درمان کند.

درصورت تمایل به فرزندآوری می‌بایست آمپول‌های هورمونی خاصی را به طور منظم تزریق کرد و تا ۲ سال، هر ۳ ماه یک آزمایش نطفه انجام داد. لازم به ذکر است که گاهی پیش از اتمام درمان و در همان دو سال نخست، بارداری رخ می‌دهد؛ اما در غیر این صورت با اتمام درمان و عدم وقوع بارداری می‌توان تصمیم دیگری برای فرزندآوری مرد اتخاذ کرد.

ناباروری ناشی از مشکلات بیضه

مشکلات بیضه شامل عدم نزول بیضه‌ها به درون کیسه یا ساک بیضه، اندازه کوچک، قوام نامناسب، عدم امکان لمس لوله وازدفران در حین معاینه و... است که باعث بروز مشکلات باروری در مردان می‌شود. عدم لمس بیضه‌ها درون کیسه می‌تواند ناشی از نداشتن بیضه باشد که می‌بایست با انجام سونوگرافی تأیید شود.

از دیگر مشکلات بیضوی مختل‌کننده فرایند تولید و ترشح اسپرم می‌توان بیماری واریکوسل، تورشن یا پیچ‌خوردگی بیضه‌ها، عفونت بیضوی (ارکیت)، ناهنجاری کروموزومی و... را نام برد. راه‌های تشخیص مشکلات بیضه شامل انجام آزمایش هورمونی، نمونه‌برداری از بافت بیضه (بیوپسی) و... می‌باشد.

تست هورمونی به یافتن علت بیماری، سطوح هورمون‌های بدن و تولید یا عدم تولید اسپرم در بیضه‌ها کمک می‌کند. بیوپسی نیز امکان بررسی بافت‌های بیضه را در آزمایشگاه‌های آندرولوژی و پاتولوژی فراهم می‌سازد که حتی در صورت مشاهده تعداد انگشت‌شماری اسپرم در این نمونه‌ها، می‌توان آن‌ها را برای بارداری همسر به روش میکرواینجکشن (ICSI) در آینده، ذخیره کرد.

علل و عوامل محیطی مشکلات اسپرم

ضعیف بودن اسپرم مردان و وجود اختلالات مختلف در آن ممکن است در اثر برخی عوامل محیطی رخ دهد. شایع‌ترین علل و دلایل محیطی ضعف اسپرم عبارتند از:

• آلودگی هوا
• مواد شیمیایی و آفت کش ها
• فلزات سنگین
• ظروف پلاستیکی
• سیگار

آلودگی هوا

طبق تحقیقات مختلف، سکونت یا اشتغال در مناطق صنعتی و دارای هوای آلوده باعث ضعیف شدن اسپرم آقایان می‌شود. تنفس سموم منتشرشده در هوای آلوده با اثرگذاری مخرب بر غدد درون‌ریز بدن، فرایند تولید و عملکرد طبیعی اسپرم‌ها را مختل می‌کند.

مواد شیمیایی و آفت کش ها

بسیاری از مواد شیمایی و آفت‌کش‌ها با ایجاد مشکل در عملکرد غده‌های درون‌ریز بدن، سطح هورمون‌های باروری را پایین می‌آورند و به علت ضعیف کردن اسپرم‌های مرد باعث طولانی شدن زمان انتظار جهت فرزندآوری زوجین می‌شوند. به‌طور کلی مطالعات نشان می‌دهد که ارتباط مستقیمی بین قرارگیری در معرض سموم و آفت‌کش‌ها با ناباروری مردان وجود دارد.

فلزات سنگین

تماس مداوم با فلزات سنگینی همچون جیوه، کادمیوم و مولیبندن روی سلامت اسپرم‌ها اثر منفی می‌گذارد. جیوه باعث تغییر در غشای اسپرم و کاهش عمر اسپرم‌ها می‌شود و کادمیوم نیز قدرت باروری مردان را کاهش می‌دهد؛ زیرا بافت بیضه‌ها حساسیت بسیار زیادی نسبت به کادمیوم دارد.

ظروف پلاستیکی

طبق گروهی از پژوهش‌ها، مواد مورد استفاده در تولید ظروف پلاستیکی برای باروری مردان ضرر دارد و قرارگیری جنین در معرض این آلاینده‌ها نیز باعث ایجاد مشکلاتی جدی در سلامت آن می‌شود. به عنوان مثال، اگر جنین پسر در زمان شکل‌گیری دستگاه تناسلی در معرض برخی فتالات‌ها به نام مونو اتیل هگزیل فتالات (MEHP) قرار گیرد، سلول‌های اسپرم‌ساز او ۴۰ درصد کاهش می‌یابد. همچنین بررسی‌ها نشان داده کیفیت اسپرم مردانی که سطوح بالایی در فتالات در ادرار خود دارند، کمتر است.

سیگار

سیگار تا حد زیادی باعث کاهش کیفیت اسپرم و کم شدن قدرت باروری مردان می‌شود. لذا در صورت تمایل به فرزندآوری باید حداقل ۱ الی ۲ ماه قبل از اقدام به بارداری، مصرف سیگار را ترک کرد تا شانس باروری و سلامت جنین بالاتر برود.

راه های افزایش کیفیت اسپرم

با توجه به این که عوامل مختلفی موجب کاهش کیفیت اسپرم و در نتیجه ناباروری مردان می‌شود، می‌توان با رعایت برخی نکات از ضعیف شدن اسپرم‌ها جلوگیری کرد و توان آن‌ها را برای لقاح با تخمک افزایش داد. این راهکارها عبارتند از:

• ورزش منظم و مداوم
• پرهیز از مصرف نوشیدنی‌های الکلی
• اجتناب از مصرف سیگار، دخانیات و مواد مخدر
• تأمین ویتامین D مورد نیاز بدن
• پرهیز از مصرف خودسرانه داروها
• مصرف کافی آنتی اکسیدان‌ها
• استفاده از آشوا گاندا یا جینسینگ هندی
• خودداری از مصرف چربی‌های ناسالم و جایگزینی آن‌ها با چربی‌های کم‌خطر
• پرهیز از قرارگیری در محیط‌های آلوده

بیشتر بخوانید: برای تقویت اسپرم برای بارداری چه باید کرد؟