علت بارداری خارج از رحم و راه های پیشگیری از آن

بارداری خارج رحمی که یکی از عوارض حاملگی در برخی زنان است، به علت رشد تخمک لقاح‌یافته در جایی خارج از رحم رخ می‌دهد. وقوع بارداری خارج رحمی (ectopic pregnancy)، نسبتاً شایع است و در ۱ تا ۲ درصد بارداری‌ها مشاهده می‌شود. در این عارضه، جنین در جایی غیر از رحم لانه‌گزینی می‌کند که اغلب در لوله‌های فالوپ (لوله‌های رحمی) رخ می‌دهد.

درواقع رحم تنها مکانی است که قابلیت رشد کامل جنین را فراهم می‌کند؛ چراکه جفت را نیز برای تغذیه جنین در داخل خود رشد می‌دهد و با بزرگ شدن جنین، فضای رحم هم بزرگ‌تر می‌شود. بارداری خارج رحمی با خطراتی همچون پاره شدن بافت محل رشد جنین، خون‌ریزی داخلی و حتی مرگ مادر همراه است.

به عبارتی دیگر، حاملگی خارج از رحم یک وضعیت اورژانسی است که باید فوراً با ختم بارداری درمان شود. لذا یافتن علل و دلایل بارداری خارج رحمی و آشنایی با علائم آن، برای تشخیص و درمان به‌موقع این عارضه ضرورت دارد.

بارداری خارج از رحم چگونه رخ می دهد؟

همان‌طور که ذکر شد، علت اصلی بارداری خارج از رحم رشد جنین در محلی غیر از رحم است. روند لقاح تخمک و اسپرم به این صورت است که تخمک پس از آزادسازی از تخمدان، به داخل لوله‌های فالوپ (fallopian tubes) می‌رود. اسپرم نیز از مسیر واژن خود را به لوله‌ها می‌رساند و در آن‌جا با تخمک لقاح می‌یابد. با آغاز رشد رویان، در مدت‌زمان کوتاهی سلول تخم به سمت رحم حرکت می‌کند و در آن‌جا به رشد خود تا زمان تولد ادامه می‌دهد.

گاهی به دلیل برخی اختلالات، جنین به سمت رحم حرکت نمی‌کند و با ماندن در لوله‌های رحمی یا حرکت به سمت تخمدان یا حفره شکمی، در محل نامناسبی به رشد ادامه می‌دهد. در چنین شرایطی فضا و امکانات کافی برای رشد جنین وجود نخواهد داشت. نبود فضای کافی، پس از چند هفته موجب تورم و پارگی لوله‌های فالوپ یا دیگر بافت‌های محل رشد جنین می‌شود و با ایجاد خونریزی داخلی، شرایط خطرناکی را برای مادر ایجاد می‌کند.

باید دانست که لوله‌های فالوپ فقط ۱۲ سانتی‌متر طول و چند میلی‌متر عرض دارند و بنابراین حداکثر چند هفته می‌توانند جنین را درون خود نگه دارند. لذا با مشاهده نخستین علائم مشکوک باید برای معاینه به پزشک مراجعه کرد.

بیشتر بخوانید: آشنایی با بارداری خارج از رحم و علائم هشدار دهنده آن

چه کسانی در معرض حاملگی خارج رحمی هستند؟

بارداری خارج از رحم اصلی‌ترین علت مرگ مادران در سه ماهه اول بارداری است که اغلب به دلیل مشکلات داخلی و بیماری‌های ژنتیکی رخ می‌دهد. باید گفت احتمال وقوع این عارضه در همه خانم‌ها وجود دارد. بااین‌حال، گروهی از خانم‌ها بیش از دیگران در معرض خطر حاملگی خارج رحمی قرار دارند و باید با دقت بیشتری تحت نظر پزشک قرار گیرند. ریسک حاملگی نابجا در افراد زیر بیشتر است:

• افراد مبتلا به التهاب لگن (PID) ناشی از عفونت کلامیدیا که دچار آسیب و زخم در لوله‌های رحمی شده‌اند.
• خانم‌هایی که سابقه عمل سزارین، جراحی‌های ناحیه شکم، برداشتن آپاندیس و عمل‌های لوله‌های فالوپ نظیر استریلیزاسیون (بستن لوله‌ها) را دارند.
• خانم‌هایی که با وجود IUD (ابزار پیشگیری از بارداری) یا مصرف قرص‌های شیردهی mini-pill (قرص‌های ضد بارداری حاوی پروژسترون) دچار بارداری شده باشند.
• شانس وقوع مجدد بارداری خارج رحمی در افرادی که سابقه آن را دارند، حدود یک ششم است؛ در حالی که در نخستین مرتبه، احتمال آن یک درصد می‌باشد.
• خانم‌هایی که سیگار مصرف می‌کنند یا در سنین بالای ۳۵ سال باردار شده‌اند، بیش از دیگران در معرض حاملگی خارج از رحم قرار دارند.

علت بارداری خارج رحمی

اگرچه علت بروز بارداری خارج رحمی تا مدت‌ها ناشناخته بود؛ اما امروزه برخی از دلایل اینکه چرا حاملگی خارج از رحم اتفاق می افتد یا عوامل دخیل در آن شناسایی شده‌اند، که عبارتند از:

• بیماری التهابی لگن
• استفاده از آی یو دی
• قرص جلوگیری از بارداری
• جراحی و آسیب دیدگی لوله فالوپ
• جراحی رحمی
• مصرف دخانیات
• سابقه بارداری خارج از رحم
• آندومتریوز
• بستن لوله های رحم
• سابقه سقط جنین
• باداری در سن بالا

در ادامه به توضیح هریک از موارد بالا می‌پردازیم.

بیماری التهابی لگن

بیماری التهابی لگن خطر بروز بارداری خارج رحمی را افزایش می‌دهد و یکی از دلایل اصلی این عارضه است. در التهاب لگن، برخی بافت‌های اسکار (جای زخم) که در لوله‌های فالوپ شکل گرفته‌اند با آسیب رساندن به مژک‌ها داخل لوله، مانع از انتقال صحیح تخمک بارورشده به رحم می‌گردند. بدین ترتیب رویان در لوله‌های رحم می‌ماند و عوارض جدی و خطرناکی را به وجود می‌آورد.

استفاده از آی یو دی (IUD)

همان‌طور که ذکر شد استفاده از آی یو دی می‌تواند ریسک بارداری خارج رحمی را افزایش دهد. IUD یک وسیله T شکل است که با قرارگیری در رحم، جلوی آزاد شدن تخمک‌ها به سمت رحم را می‌گیرد و علاوه بر آن،خاصیت اسپرم‌کشی دارد.

اگر در طول استفاده از آی یو دی با احتمال اندکی بارداری رخ دهد، به دلیل انسداد ایجادشده، ریسک بارداری خارج رحمی بالا می‌رود. همچنین در موارد معدودی عفونت ناشی از باکتری‌های همراه IUD در درون رحم، منجر به عفونت لوله‌های فالوپ می‌شود. به‌طور کلی خطر بارداری خارج رحمی در زنان دارای آی یو دی ۱.۵ برابر زنانی است که از IUD استفاده نمی‌کنند.

جراحی و آسیب دیدگی لوله فالوپ

از آن‌جایی که ۹۶ تا ۹۸ درصد از بارداری‌های خارج رحمی در لوله‌های فالوپ اتفاق می‌افتد، می‌توان گفت که آسیب‌دیدگی این لوله‌ها، علت اصلی حاملگی خارج از رحم است. این آسیب‌دیدگی می‌تواند در اثر ضربه‌های بیرونی، بیماری‌ها یا انجام عمل جراحی رخ دهد و ضمن از بین بردن مژک‌های هدایتگر تخمک، باعث افزایش خطر بارداری نابجا شود.

جراحی رحمی

در مواردی که عمل جراحی و دستکاری خاصی همچون کورتاژ تشخیصی در رحم انجام شود، مشکلاتی به وجود می‌آید که از جمله آن‌ها باید به چسبندگی رحم اشاره کرد. چسبندگی داخل رحم گاهی باعث حاملگی خارج رحمی در سرویکس یا دهانه رحم می‌شود و گاهی با ایجاد انسداد در مسیر لوله‌های رحمی، موجب رشد جنین در لوله‌ها می‌گردد. 

آندومتریوز

یکی از بیماری‌های مهم زنان آندومتریوز نام دارد که به علت رشد بافت داخل رحم (آندومتر) به سمت اندام‌های دیگر، رخ می‌دهد. درواقع در زنان مبتلا به آندومتریوز، بافتی مشابه آندومتر در حفره شکمی و اندام‌های اطراف رحم شروع به رشد می‌کند که همچون قاعدگی، هر ماه فرو می‌ریزد و باعث خونریزی می‌شود.

بااین‌حال، خونریزی این بافت راهی به خارج پیدا نمی‌کند و دردهای شدیدی را در دوران عادت ماهانه به دنبال می‌آورد. اگر ارتباط دقیق آندومتریوز و بارداری خارج رحمی مشخص نیست؛ اما بررسی‌ها نشان داده ریسک این عارضه در افراد مبتلا به اندومتریوز بیشتر است. 

مصرف دخانیات

مصرف هرگونه دخانیات به‌ویژه سیگار علاوه بر این‌که ریسک بارداری خارج رحمی را افزایش می‌دهد، با ایجاد اختلال در عملکرد مژک‌های لوله فالوپ به عنوان یکی از علل مهم این عارضه شناخته می‌شود. نیکوتین درون سیگار با از کار انداختن و آسیب رساندن به مژک‌ها، مدت‌زمان لازم برای رسیدن تخمک بارورشده از لوله‌ها به رحم را طولانی می‌کند که این امر با افزایش خطر لانه‌گزینی و رشد جنین در داخل لوله‌های فالوپ موجب حاملگی خارج از رحم می‌شود.

طبق مطالعات، خطر بارداری خارج از رحم در زنانی که روزی ۱۰ سیگار بکشند ۲۰ درصد افزایش می‌یابد و مصرف روزانه ۱۰ تا ۲۰ سیگار، این میزان خطر را دوبرابر می‌کند. به‌طور کلی کشیدن سیگار علت ۳۵ درصد از بارداری‌های خارج رحمی است.

سابقه بارداری خارج از رحم

همان‌گونه که ذکر شد، افرادی که یک بار حاملگی خارج از رحم داشته‌اند بیشتر از دیگران در معرض وقوع دوباره این عارضه هستند. یکی از دلایل این امر، باقی ماندن علت بارداری خارج رحمی قبلی است که یا تشخیص داده نشده و یا در صورت تشخیص، امکان درمان آن وجود نداشته است. دلیل بارداری خارج از رحم در برخی خانم‌ها می‌تواند ایرادی در ساختار بدنی یا هر عامل دیگری باشد که تا زمان درمان کامل، ریسک بارداری نابجا را همچنان در خانم حفظ می‌کند.

قرص جلوگیری از بارداری

مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری، علت دیگر بارداری خارج رحمی به شمار می‌رود. این قرص‌ها با هدف توقف یا به تعویق انداختن تخمک‌گذاری استفاده می‌شوند؛ اما در صورت وقوع لقاح در مواردی معدود، احتمال حاملگی خارج رحمی در لوله‌های فالوپ وجود خواهد داشت.

بستن لوله های رحم

لوله‌بندی یا توبکتومی (Tubal ligation) عملی برای مسدود کردن لوله‌های رحمی است که با هدف درمان برخی بدخیمی‌ها یا عدم تمایل به فرزندآوری انجام می‌شود. اگرچه فرد بعد از بستن لوله‌ها باردار نمی‌شود؛ اما درصورت باز شدن تصادفی لوله‌ها یا عدم انسداد کامل آن‌ها حین عمل و وقوع لقاح در لوله‌های رحم، آسیب‌دیدگی و دستکاری آن‌ها زمینه حاملگی خارح از رحم را فراهم می‌کند.

بیشتر بخوانید: بسته بودن لوله های رحم؛ علائم، دلایل و درمان

سابقه سقط جنین

باید گفت که داشتن سابقه سقط جنین، به خودی خود علت بارداری خارج رحمی نیست؛ اما اگر لوله‌های رحمی یا سایر بافت‌های مهم بدن در اثر سقط جنین آسیب دیده باشد می‌تواند زمینه حاملگی خارج از رحم را فراهم کند. 

بارداری در سن بالا

اقدام به بارداری در سنین بالا و به‌ویژه پس از ۳۵ سالگی (در زنان) می‌تواند موجب حاملگی خارج رحمی شود و اگر پیش از آن نیز درمان‌های ناباروری یا جراحی‌های شکمی انجام شده باشد، خطر این عارضه افزایش می‌یابد.

علائم بارداری خارج از رحم چیست؟

از جمله علائم بارداری خارج از رحم که گاهی به تنهایی و گاهی همراه با سایر علائم شکل می‌گیرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• خونریزی به رنگ قهوه‌ای تیره
• احساس درد زیر شکم در یک طرف یا دو طرف
• حالت تهوع و استفراغ
• حساس شدن سینه‌ها به لمس
• کمردرد

درمان بارداری خارج رحمی

به محض تشخیص قطعی حاملگی نابجا، پزشک درمان را براساس محل و سایز توده و سایر یافته های بالینی شروع می‌کند. درمان به صورت انتظاری ، طبی و جراحی براساس شرایط بیمار و توده انجام میشود . بیمارانی که وضعیت علایم حیاتی خطرناک و ناپایداری دارند؛ بلافاصله تحت عمل جراحی قرار می‌گیرد و سپس چند برش کوچک در ناف و زیر شکم زده می‌شود. پزشک از مسیر برش‌ها ابزار لاپاراسکوپی را وارد بدن می‌کند و تلاش می‌کند که بدون آسیب رساندن به لوله‌های فالوپ، رویان‌ها را خارج سازد.

اما در صورتی که رویان کم‌فعال بوده و رشد آن کند باشد؛ پزشک می‌تواند سقط دارویی را در پیش بگیرد؛ به این صورت که داروی متوترکسات (Methotrexate) را به ماهیچه تزریق می‌کند و حدود ۲ ساعت بعد، خانم مرخص می‌شود. اگر ۶ تا ۸ هفته بعد از تزریق، میزان هورمون‌های بارداری به صفر رسید، نشان‌دهنده ختم بارداری است و جنین به‌طور طبیعی سقط می‌شود.

شانس بارداری مجدد بعد از حاملگی خارج رحمی

طبق برخی مطالعات پزشکی، ۷۰ درصد از کسانی که یک بارداری خارج رحمی را پشت سر گذاشته‌اند پس از ۲ سال می‌توانند به‌طور طبیعی باردار شوند. البته به محض برقرار شدن چرخه قاعدگی پس از سقط جنین می‌توان اقدام به بارداری کرد؛ اما توصیه می‌شود که فرزندآوری مجدد، دست‌کم تا چند ماه پس از حاملگی خارج رحمی به تعویق افتد. ضمناً بهتر است در افراد دارای سابقه بارداری خارج از رحم، طی بارداری‌های بعدی سونوگرافی زودهنگامی برای اطمینان از لانه‌گزینی صحیح جنین در داخل رحم انجام گیرد.

سخن پایانی

حاملگی خارج از رحم یک وضعیت اورژانسی است که در اثر علل و دلایل مختلفی شکل می‌گیرد. برخی از عوامل بارداری خارج از رحم قابل درمان است و در برخی موارد امکان رفع مشکل وجود ندارد. بهترین کار برای جلوگیری از عوارض بارداری خارج رحمی، دقت به کلیه علائم و نشانه‌ها از ابتدای بارداری است تا در صورت وجود هرگونه مشکلی، درمان‌های مقتضی فوراً انجام گیرد.

آشنا بودن با علت حاملگی خارج از رحم، توجه به زمان‌های شروع و پایان چرخه پریود و علائم بارداری، اهمیت زیادی در تشخیص به‌موقع بارداری نابجا و درمان آن خواهد داشت.