آشنایی با روش های جلوگیری از سقط جنین

یکی از مشکلات نسبتاً شایع در میان بانوان باردار، سقط جنین و ختم بارداری است که حدود ۱۰ درصد از بارداری‌های سالانه را شامل می‌شود. اگرچه سقط ناخواسته جنین در اثر علل و عوامل مختلفی رخ می‌دهد؛ اما معمولاً علت آن ناشناخته باقی می‌ماند و امکان پیشگیری یا درمان را از پزشک سلب می‌کند.

در مواردی که دلیل سقط شدن جنین شناسایی شود، درمان و رفع مشکل مربوطه می‌تواند از سقط جنین در بارداری‌های بعدی جلوگیری کند. به طور کلی، بسیاری از بانوان با آغاز دوران حاملگی یا پیش از آن به دنبال آشنایی با راه‌های جلوگیری از سقط جنین هستند تا دوره بارداری را با موفقیت پشت سر بگذارند و نوزاد سالمی به دنیا آورند. به همین دلیل، آشنایی با مراقبت‌های دوران بارداری، علائم و نشانه‌های سقط جنین و عوامل مؤثر در افزایش خطر سقط جنین می‌تواند به جلوگیری از این عارضه و کاهش خطر آن کمک کند.

سقط جنین چیست؟

منظور از سقط جنین یا سقط ناخواسته جنین، مرگ جنین پیش از هفته ۲۰ بارداری است که می‌تواند در اثر عوامل شناخته‌شده یا ناشناخته رخ دهد. اگرچه احتمال مرگ جنین در هر دوره‌ای از مدت‌زمان بارداری وجود دارد؛ اما معمولاً سقط جنین ناخواسته در سه ماهه اول بارداری مشاهده می‌شود. باید گفت با وجود پیشرفت‌های علم پزشکی، هنوز راه قطعی و دقیقی برای پیشگیری از سقط جنین وجود ندارد و صرفاً راهکارهایی برای کاهش ریسک آن در نظر گرفته شده است.

سقط خودبه‌خودی جنین ممکن است در اثر آسیب‌های محیطی و یا ناهنجاری‌های ژنتیکی و کروموزومی رخ دهد. از طرفی در بسیاری از موارد، سقط در ۲ یا ۳ هفته اول بارداری به وقوع می‌پیوندد و ممکن است مادر حتی پیش از اطلاع از بارداری خود، دچار سقط جنین شود. به همین دلیل، توصیه می‌شود زنان باردار از ابتدای دوران حاملگی خود، اقدامات و مراقبت‌هایی را در پیش گیرند که احتمال پایان زودهنگام بارداری و سقط جنین را تا حد امکان کاهش دهد.

بیشتر بخوانید: بارداری بعد از سقط جنین؛ علائم و مراقبت های لازم

علل و دلایل سقط جنین در سه ماهه اول بارداری

طبق آمارها، حدود ۸۰ درصد از موارد گزارش‌شده سقط جنین در سه ماهه اول بارداری رخ می‌دهد که یافتن علت آن در بسیار از موارد امکان‌پذیر نیست. بااین‌حال مطالعات نشان داده که برخی علل و عوامل، در افزایش ریسک سقط جنین در هفته‌ها و ماه‌های نخست بارداری مؤثر است و مدیریت و درمان آن‌ها (در صورت امکان) می‌تواند از تکرار سقط در حاملگی‌های بعدی جلوگیری کند. مهم‌ترین عوامل مؤثر در سقط جنین ناخواسته طی سه ماه اول بارداری عبارتند از:

• اختلالات کروموزومی و ناهنجاری‌های ژنتیکی ناشی از آن
• وقوع حاملگی خارج رحمی
• مشکلات انعقاد خون نظیر سندرم آنتی فسفولیپید
• اختلالات و مشکلات مربوط به جفت

علت سقط جنین بعد از سه ماهه نخست بارداری

احتمال بروز سقط دیرهنگام یا سقط در ایام پس از سه ماهه اول بارداری، حدود ۲ درصد کمتر از سقط جنین سه ماه نخست است که عوامل مختلفی نیز موجب آن می‌شود. به طور کلی، سقط جنین بعد از هفته ۱۳ بارداری معمولاً به علت ناهنجاری‌های ژنتیکی و کروموزومی رخ می‌دهد که منشأ آن می‌تواند مشکلات ارثی یا عفونت رحم و دهانه رحم باشد.

سقط جنین به دلیل نارسایی دهانه رحم و عدم امکان نگهداری جنین توسط دهانه رحم، از علل مرگ جنین پس از سه ماهه نخست حاملگی به شمار می‌رود. همچنین گاهی ممکن است در طول بارداری و زایمان‌های قبلی، آسیبی به دهانه رحم وارد آمده باشد که ریسک این نوع سقط را در آینده بالا ببرد.

طبق بررسی‌ها، اصلی‌ترین علت سقط جنین در سه ماهه دوم بارداری (هفته ۱۶ تا ۲۴) ضعف دهانه رحم است که با عمل سرکلاژ سرویکس می‌توان ریسک آن را تا حد زیادی کاهش داد. منظور از عمل سرکلاژ، دوختن و بخیه زدن بخشی از دهانه رحم برای جلوگیری از سقط جنین است. باید اشاره کرد که از هر ۵۰۰ خانم، یک نفر دچار ضعف دهانه رحم می‌باشد.

راه های جلوگیری از سقط جنین قبل از بارداری

بهترین راه برای جلوگیری از سقط جنین، انجام اقدامات پزشکی و مراقبتی لازم در ایام پیش از آغاز بارداری است. به عبارتی دیگر، با در پیش گرفتن مراقبت‌هایی پیش از اقدام برای بارداری، می‌توان خطر سقط جنین را به حداقل رساند. این روش‌ها شامل موارد زیر است:

معاینه منظم توسط پزشک متخصص

برای جلوگیری از سقط جنین به ویژه در ماه‌های نخست حاملگی، باید پیش از اقدام به بارداری با یک پزشک متخصص زنان و زایمان مشورت کرد. پزشک ضمن بررسی سابقه پزشکی فرد، درخصوص سبک زندگی و عادات سالم یا ناسالم او سؤال می‌پرسد و معاینات و آزمایش‌های لازم را تجویز می‌کند. در اغلب موارد، انجام یک آزمایش خون برای اطلاع از گروه خونی، فاکتور RH و مصونیت در برابر سرخجه و آبله مرغان، ضروری است.

معاینه کامل STD

بسیاری از بیماری‌های مقاربتی و مشکلات ناشی از آن‌ها نظیر ایدز (HIV)، سوزاک، هرپس، گونوره و سیفلیس خطر سقط جنین و سایر عوارض بارداری را افزایش می‌دهد. بنابراین انجام معاینات کامل STD برای تشخیص و درمان این بیماری‌ها و جلوگیری از سقط جنین ضرورت دارد. از طرفی، داشتن رابطه جنسی ایمن در طول زندگی موجب پیشگیری از این بیماری‌های و در نتیجه جلوگیری از سقط جنین در بارداری‌های آینده می‌شود.

معاینه لگن

یکی از مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از سقط جنین در ماه‌های مختلف بارداری، انجام معاینه کامل لگن است. پزشک به کمک معاینه لگنی می‌تواند باز شدن دهانه رحم، خونریزی و از بین رفتن جنین یا زنده ماندن آن را تشخیص دهد. همچنین یک سونوگرافی واژینال به تعیین میزان رشد جنین در رحم و پیگیری روند ضربان قلب جنین کمک می‌کند. باید گفت یکی از راه‌های بررسی ضربان قلب جنین، تست اولتراسوند است که می‌تواند برخی مشکلات قلبی جنین را تعیین کند و سلامت عمومی آن را تأیید یا رد نماید.

بیشتر بخوانید: آزمایش ها و تست های ضروری دوران بارداری

آزمایش خون

همان‌طور که ذکر شد، تست خون از جمله آزمایش‌های لازم برای پیشگیری از سقط جنین یا کاهش خطر آن است که باید در طول معاینات پیش از بارداری انجام شود. پزشک به کمک آزمایش خون می‌تواند شرایط خونریزی و همچنین کمیت و کیفیت هورمون hCG برای تأیید بارداری را بررسی کند. علاوه بر این، انجام هفتگی تست خون برای تشخیص عفونت رحم به کمک شمارش تعداد گلبول‌های سفید خون (WBC)، ضروری است.

تکمیل واکسیناسیون

بانوانی که قصد بارداری در آینده را دارند، باید تزریق تمام واکسن‌های خود را در موعدد مقرر انجام دهند. بررسی تاریخچه واکسیناسیون و تکمیل دوره واکسن‌های نزده، خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها را کم می‌کند و در نتیجه جنین را کمتر در معرض آسیب‌های مادرزادی دوره بارداری قرار می‌دهد. در واقع، عدم تزریق برخی واکسن‌ها به خودی خود باعث افزایش خطر سقط جنین نمی‌شود؛ اما به دلیل احتمال ابتلای مادر به بیماری در طول حاملگی، جنین را مستعد نقص‌های متعددی می‌کند. باید دانست از آن‌جایی که واکسن‌هایی نظیر واکسن سرخک از ویروس‌های زنده یا ضعیف‌شده تهیه می‌شوند، تزریق آن‌ها در طول بارداری امکان‌پذیر نیست و باید قبل از شروع بارداری زده شود.

مصرف اسید فولیک و ویتامین های ضروری

مصرف مکمل فولیک اسید یا ویتامین‌های مورد نیاز بدن در دوران قبل، حین و بعد از بارداری، به کاهش ریسک سقط جنین کمک می‌کند. معمولاً توصیه می‌شود که زنان در آستانه بارداری، روزانه ۶۰۰ میلی‌گرم مکمل اسید فولیک (ویتامین‌ B9) مصرف کنند تا از سقط جنین جلوگیری نمایند. اسید فولیک در کاهش خطر نقص مادرزادی جنین نقش بسزایی دارد.

مصرف ویتامین D

طبق مطالعات انجام‌شده، مصرف ویتامین D در بانوان با سابقه سقط جنین نقش محافظتی از بارداری را بر عهده دارد؛ به‌گونه‌ای که در خانم‌هایی که سطح ویتامین D خون آنان برابر یا بیشتر از 30 نانوگرم (یعنی سطح کافی ویتامین دی) باشد، احتمال بارداری و تولد نوزاد زنده به ترتیب 10% و 15% افزایش می‌یابد. به بیانی دیگر، با افزایش مصرف هر 10 نانوگرم بر میلی‌لیتر ویتامین D، خطر سقط جنین 12% کاهش می‌یابد.

نوشیدن آب و پرهیز از کافئین و الکل

در دوران بارداری باید به نوشیدنی‌های روزانه توجه کرد. مصرف روزانه چند لیوان آب آشامیدنی سالم در حفظ سلامت مادر و جنین مؤثر است؛ اما باید از مصرف نوشیدنی‌های قندی، کافئین‌دار، الکلی و... خودداری کرد و میزان مصرف چای و قهوه را به حداقل رساند. در واقع مصرف بیش از دو فنجان (۲۰۰ میلی‌گرم) قهوه در روز، با ایجاد عدم تعادل در هورمون‌های مادر باعث افزایش ریسک سقط جنین می‌شود.

تشخیص و درمان بیماری های خاص

برای جلوگیری از سقط جنین لازم است که بیماری‌های مزمن در مادر، شناسایی و درمان شود. بیماری‌هایی نظیر لوپوس، صرع، اختلالات تیروئید _شامل کم‌کاری یا پرکاری تیروئید_، فشار خون بالا، دیابت و... خطر سقط جنین را بالا می‌برند؛ اما درمان یا مدیریت آن‌ها تحت نظر پزشک، امکان یک بارداری موفق را برای مادر فراهم می‌کند.

توصیه می‌شود که زوجین، سابقه هرگونه بیماری ارثی و خانوادگی را به پزشک گزارش دهند و آزمایش‌ها و درمان‌های مربوطه را در پیش گیرند.

کنترل و کاهش استرس

از جمله راه‌های جلوگیری از سقط جنین در سه ماهه اول بارداری و پس از آن، کاهش استرس و اضطراب، دوری از افسردگی و حفظ آرامش است. طبق برخی مطالعات، مادران دور از استرس تا ۶۰ درصد کمتر از سایر زنان در معرض سقط جنین قرار دارند. برای این کار باید از بحث و اختلاف نظرهای خانوادگی دوری کرد و در صورت داشتن مشاغل استرس‌زا، ساعات کاری را کم نمود.

حفظ پروژسترون در سطح مناسب

علاوه بر عواملی نظیر ضعیف بودن گردن رحم و افتادگی رحم، علل دیگری نیز وجود دارد که ممکن است در سقط جنین دخیل باشد. یکی از هورمون‌های مهم بدن مادر در دوران بارداری، هورمون پروژسترون است که تعادل در سطح آن به تغذیه مناسب جنین و ایجاد محیطی سالم و غنی برای حفاظت از جنین کمک می‌کند.

در واقع، پروژسترون رحم را برای دریافت تخمک بارورشده آماده می‌کند. یکی از علل سقط جنین در زنان باردار، کمبود هورمون پروژسترون می‌باشد که مانع از حفظ و رشد جنین در رحم می‌شود. ازجمله راهکارهای دریافت مکمل پروژسترون و درمان پروژسترون پایین می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

مصرف پروژستوژن

داروی پروژستوژن (progestogen) که مکانیسم عمل مشابهی با پروژسترون دارد به صورت خوراکی، تزریقی و یا درون واژنی قابل استفاده می‌باشد. این دارو احتمال حاملگی را در خانم‌های با سابقه سقط‌های مکرر، افزایش می‌دهد؛ هرچند که تا کنون نتایجی در مورد اثربخشی پروژستوژن بر بهبود عوارضی نظیر نواقص مادرزادی، وزن کم هنگام تولد و یا مرده‌زایی یافت نشده است.

استعمال کرم پروژسترون

از راه‌های درمان پروژسترون پایین برای جلوگیری از سقط جنین می‌توان به استفاده از کرم پروژسترون از زمان تخمک‌گذاری تا شروع قاعدگی اشاره کرد. البته از آنجایی که قطع استفاده از کرم پروژسترون می‌تواند سطح پروژسترون بدن را کاهش دهد؛ لذا برای تداوم بارداری و جلوگیری از سقط جنین می‌بایست در مورد نحوه استفاده از کرم پروژسترون از پزشک متخصص راهنمایی گرفت.

ورزش منظم و متعادل

ورزش کردن پیش از آغاز بارداری به حفظ سلامت عمومی بدن کمک می‌کند و باعث جلوگیری از سقط جنین می‌شود؛ اما با شروع بارداری باید ورزش‌های سبک و متعادلی را در پیش گرفت و تمرینات سنگین نظیر دوی ماراتن یا هنرهای رزمی را کنار گذاشت. در واقع، برخی مطالعات نشان داده که عدم تعادل در ورزش و داشتن حتی هفت ساعت فعالیت ورزشی سنگین در هر هفته از بارداری، منجر به افزایش احتمال سقط جنین می‌گردد.

اجتناب از سفرهای طولانی

رشد جنین در رحم مادر، نه ماه طول می‌کشد و در اوایل این دوران به ویژه سه ماهه اول و دوم بارداری، جنین وضعیت ضعیف و ناپایداری دارد. در چنین شرایطی، رفتن به سفرهای طولانی‌مدت یا حتی انجام کارهای سنگین و خسته‌کننده می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به جنین وارد کند یا حتی باعث سقط آن شود.

عدم مصرف خودسرانه داروهای گیاهی

برخی گیاهان و داروهای گیاهی نه‌تنها برای زنان باردار مفید نیستند؛ بلکه خطر سقط جنین را نیز افزایش می‌دهند. برای جلوگیری از سقط جنین در بارداری باید مصرف خودسرانه شماری از گیاهان را کاهش داد که عبارتند از: پونه، نارون قرمز، ریشه کرفس، کوهوش سیاه، کوهوش آبی، زنجبیل، سداب، دکمه طلایی، بومادران معمولی، وج، انجدان، میوه ارس، جینسینگ، مر حجازی، برنجاسف جنوی، خوک طلایی، روغن ساسافراس، گل جعفری، دم شیر، کرف، سنبل ختایی.

ترک سیگار

تنباکو، سیگار و مواد مخدر از مضرترین مواد برای زنان باردار است که آسیب‌های متعددی را به جنین وارد می‌کند. مصرف سیگار در زنان باردار باعث افزایش خطر بیماری‌های قلبی، انواع سرطان، فشار خون بالا، اختلالات ریه و سکته مغزی می‌شود. اعتیاد به سیگار و قرارگیری طولانی‌مدت در معرض دود آن، علاوه بر احتمال سقط جنین موجب افزایش ریسک ناباروری و نازایی، زایمان زودرس یا تولد نوزاد با وزن کم می‌گردد. 

خودداری از سونا و حمام داغ

برای پیشگیری از سقط جنین می‌بایست دمای آب را حین استحمام در محدوده ولرم نگه داشت و از حمام آب داغ یا سونا خودداری کرد. در واقع، دمای بالای آب علاوه بر ایجاد اختلال در رشد عصب‌های جنین، خطر سقط جنین را نیز افزایش می‌دهد.

کنترل وزن

حفظ تعادل در وزن و درمان چاقی و لاغری مفرط، از مهم‌ترین اقدامات پیش از بارداری در زنان است که ضمن کمک به گذراندن یک حاملگی کم‌خطر و تولد نوزاد سالم، باعث جلوگیری از سقط جنین می‌شود. از آن‌جایی که شاخص توده بدنی بالا (BMI) و اضافه‌وزن، خطر سقط جنین را بالا می‌برد، باید قبل از شروع بارداری نسبت به متعادل کردن وزن خود اقدام کرد.

بیشتر بخوانید: مهم ترین اقدامات قبل از بارداری

سایر مراقبت های خانگی و سنتی

به تجربه ثابت شده که برخی اقدامات و مراقبت‌های سنتی و خانگی نیز در کمک به کاهش خطر سقط جنین مؤثر است. کاهش مدت استحمام در زنان باردار و خودداری از اقداماتی نظیر حجامت، فصد و خون‌گیری زیاد در زمان حاملگی، از جمله این مراقبت‌ها به شمار می‌رود. همچنین گفته می‌شود استفاده مادران باردار از سنگ‌هایی مانند عقیق سبز، مروارید، یاقوت و زمرد به جلوگیری از سقط جنین کمک می‌کند.

برای جلوگیری از سقط جنین چه بخوریم؟

مصرف خوراکی‌های مفید برای پیشگیری از سقط جنین، ضمن تقویت رحم و تخمدان‌ها موجب آمادگی جسمی بالاتر مادر برای گذراندن دوره بارداری می‌شود. از جمله نکات غذایی قبل و حین بارداری برای کاهش خطر مرگ نوزاد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مصرف روزانه سبزیجات (به ویژه سبزیجات تیره) و میوه‌های تازه
• افزایش مصرف فیبر برای ایجاد تعادل هورمونی، تنظیم قند خون و هضم سالم غذا
• مصرف لوبیا و غلات سبوس‌دار
• خودداری از مصرف محصولات آمیخته به آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها
• خوردن گیاهان ارگانیک و طبیعی
• مصرف چربی‌های کامل و سالم
• استفاده از محصولات لبنی فاقد فرآوری‌های ناسالم
• پرهیز از لبنیات حاوی هورمون و آنتی‌بیوتیک به دلیل آسیب‌هایی همچون افزایش نامتعارف استروژن در بدن
• نوشیدن شیر گیاهی مبتنی بر دانه‌های آجیلی نظیر شیر بادام، در صورت عدم سازگاری با لبنیات حیوانی
• مصرف گوشت ماهیچه گوسفندی به شکل کباب
• خوردن نان سالم و مغذی و عدم مصرف نان‌های فتیری
• استفاده از مغزهای بوداده به عنوان میان‌وعده
• تقویت رحم به کمک هویج، به، سیب و همچنین رب و مربای آن‌ها
• کاهش مصرف رشته آشی، ماکارونی و لازانیا
• کاهش مصرف حلیم، کله پاچه و سوپ‌های چرب
• اجتناب از خوردن گوشت مانده، غذاهای نفاخ، کنسروها و خوراکی‌های پرادویه
• خودداری از مصرف سویا و شیر سویا به دلیل سطوح بالای استروژن و ایجاد تغییرات هورمونی
• مصرف مناسب برخی ماهی‌ها نظیر ماهی‌های آب‌های سرد

بیشتر بخوانید: در دوران بارداری برای تقویت مادر و جنین چه بخوریم؟

نحوه صحیح خوابیدن برای جلوگیری از سقط جنین

خوابیدن به پشت در دوران بارداری به صورت مداوم خطر مرده‌زایی را افزایش می‌دهد. ازاین‌رو، پزشکان توصیه می‌کنند که از سه ماهه دوم حاملگی، خوابیدن پهلو به پهلو آغاز شود. طبق مطالعات صورت‌گرفته، در بانوان بارداری که به پشت نمی‌خوابند، کاهش 5.8% در خطر سقط جنین بعد از هفته 28 حاملگی مشاهده می‌شود.

از طرفی دیگر، خطر سقط جنین در مادرانی که بعد از هفته 28 بارداری به پشت می‌خوابند، دو برابر بیشتر می‌شود. همچنین، با خوابیدن به پشت ریسک سقط در انتهای بارداری نیز افزایش می‌یابد. شایان ذکر است که استفاده از دو بالشت در اطراف خود می‌تواند، احتمال به پشت خوابیدن را در بانوان باردار کاهش دهد.

بیشتر بخوانید: نحوه صحیح خوابیدن ماه به ماه در دوران بارداری

نحوه توقف سقط جنین حین مشاهده علائم آن

گاهی این سؤال پیش می‌آید که آیا می‌توان به محض مشاهده علائم سقط جنین، نسبت به درمان و توقف آن اقدام کرد؟ باید گفت که در اکثر موارد، هیچ راهی برای توقف سقط در حال جریان وجود ندارد و اغلب علائم و نشانه‌ها، پس از پایان یافتن و ختم بارداری مشاهده می‌شود.

اما در صورت مشاهده علائم هشداردهنده پیش از وقوع سقط جنین و شنیدن صدای قلب او توسط پزشک، راهکاری‌هایی جهت حفظ بارداری وجود دارد که شامل موارد زیر است:

• اجتناب از هرگونه رابطه زناشویی تا زمان زایمان
• داشتن استراحت مطلق در بستر
• تزریق پروژسترون
• تجویز آمپول رگام در صورت RH منفی
• بررسی و تعیین علت خونریزی

مراقبت های بعد از سقط جنین

در یک نگاه واقع‌بینانه، باید گفت که حتی رعایت نکات ذکرشده نیز به‌طور صددرصد موجب جلوگیری از سقط جنین نمی‌شود و باز هم ممکن است در برخی زنان، این عارضه به وقوع بپیوندد. در چنین شرایطی، آشنایی با اقدامات و مراقبت‌های بعد از سقط جنین به کاهش عوارض و پیامدهای آن کمک می‌کند.

با توجه به فشارهای جسمی و روانی ناشی از سقط، بهتر است خانم‌ها در شرایط روحی آرامی به استراحت و تقویت خود با یک رژیم غذایی سالم بپردازند تا سلامت کامل خود را برای بارداری مجدد باز یابند.

بیشتر بخوانید: بارداری بعد از سقط جنین؛ علائم و مراقبت های لازم

سخن پایانی

باید دانست که در اغلب موارد، امکان جلوگیری از سقط جنین وجود ندارد و در شرایطی که ناهنجاری‌های کروموزومی عامل مرگ جنین باشد، حتی ممکن است سقط مکرر جنین مشاهده شود. البته سقط جنین مکرر شیوع کمتری دارد و در صورتی که علت و عامل سقط در مرتبه اول مشخص شود، با اقدامات مراقبتی و درمانی می‌توان از وقوع آن در بارداری‌های بعدی جلوگیری نمود.