سقط مکرر جنین؛ دلایل و روش‌های درمان

منظور از سقط جنین در زنان باردار، مرگ جنین قبل از تکامل و رسیدن به پایان بارداری می‌باشد که این اتفاق معمولاً در ۵ ماه اول حاملگی و قبل از هفته بیستم رخ می‌دهد. درصورتی که فرد ۲ بار سقط پیاپی یا ۳ بار سقط متناوب داشته باشد، می‌گوییم که سقط مکرر رخ داده است.

باید دانست که وقوع یک بار سقط در خانم‌ها نیاز به بررسی خاصی ندارد؛ اما درصورت تکرار آن باید هم زن و هم مرد تحت معاینات و چکاپ های پزشکی برای بررسی های لازم جهت تعیین علت سقط مکرر، قرار گیرند. آزمایش‌های مربوط به یافتن علت سقط جنین شامل بررسی رحم و تخمدان زنان، اختلالات هورمونی، بیماری‌های زمینه‌ساز سقط جنین همچون دیابت و فشار خون، کمیت و کیفیت اسپرم مردان و… می‌باشد.

طبق مطالعات پژوهشگران، احتمال دومین سقط جنین پس از یک بار تجربه آن، حدود ۲۴ درصد می‌باشد. این احتمال در بارداری‌های بعدی، به ترتیب ۳۰ درصد، ۳۵ درصد و ۴۰ درصد برآورد شده است.

انواع سقط مکرر

اولیه: برخی از بانوان بدون حتی یک بار تجربه فرزندآوری موفق، در تمام بارداری‌های خود به‌طور متوالی دچار سقط جنین می‌شوند و فرصت فرزندآوری را پیدا نمی‌کنند. چنین وضعیتی به سقط مکرر اولیه معروف است.

ثانویه: گروهی دیگر از بانوان که تجربه دست‌کم یک بار فرزندآوری را داشته‌اند، ممکن است مکرراً دچار سقط جنین در بارداری‌های بعدی شوند که این وضعیت به سقط مکرر ثانویه شهرت دارد.

آشنایی با علائم سقط جنین

رایج‌ترین علائم و نشانه‌های سقط جنین که در صورت مشاهده آن‌ها می‌بایست سریعاً به پزشک مراجعه نمود، عبارتند از:

• درد در ناحیه لگن و کمر
• درد شدید شکم و زیر شکم
• درد نوک پستان
• خون‌ریزی شدید به همراه لکه‌بینی واژینال پس از شروع درد
• بروز تب، اسهال و استفراغ
• احساس ضعف
• پاره شدن کیسه آب و خروج آب از رحم

بیشتر بخوانید: نکاتی که باید درباره علائم و علل سقط جنین بدانید!

علل و دلایل سقط مکرر جنین

با وقوع دومین سقط جنین در یک خانم، پزشک بررسی‌هایی را برای یافتن علت سقط انجام می‌دهد. اقدام برای یافتن عامل سقط جنین در مواردی همچون سن بالای ۳۵ سال خانم، سابقه مشکلات ناباروری در زن و شوهر، سابقه سقط جنین قبلی بعد از تشکیل قلب جنین، تمایل زوج به یافتن عامل سقط و انجام سریع‌تر بررسی‌ها و… ضرورت بیشتری دارد. مهم‌ترین دلایل سقط مکرر عبارتند از:

• اختلالات ایمونولوژیک
• اختلالات متابولیک
• عوامل هورمونی
• مشکلات ساختاری رحم
• علل ژنتیکی و کروموزومی
• عفونت

در ادامه به بررسی هر یک می‌پردازیم.

اختلالات ایمونولوژیک شایع‌ترین عامل سقط های مکرر

منظور از عوامل ایمونولوژیک، وجود اختلال در سیستم ایمنی بدن مادر است که در کنار علل محیطی منجر به سقط جنین _به‌ویژه در سه ماهه اول بارداری_ می‌گردد. باید دانست که علل ایمونولوژیک شایع‌ترین عامل سقط جنین مکرر است و ۶۰ درصد از موارد آن را شامل می‌شود. اگرچه سیستم ایمنی بدن مادر در تمام مراحل لانه‌گزینی نقش مهمی در پذیرش جنین دارد؛ اما سقط‌های ایمونولوژیک اغلب در بارداری‌های بالای ۱۰ هفته مشاهده می‌گردد.

از میان شایع‌ترین علل ایمونولوژیک سقط مکرر باید به سندرم آنتی‌فسفولیپید _با ۳ الی ۱۵ درصد از موارد سقط مکرر_ اشاره نمود. گفتنی است که در سندرم آنتی‌فسفولیپید، اشتباهاً آنتی‌بادی‌هایی توسط سیستم ایمنی ساخته می‌شود که در پروسه لخته‌سازی نرمال خون نقش دارند. از همین رو، گاهی آزمایش اندازه‌گیری آنتی‌بادی ضد فسفولیپید به صورت هر ۶ هفته یک بار، در زنان دارای سقط مکرر انجام می‌شود.

اختلالات متابولیک

دیابت کنترل‌نشده و همچنین مقاومت به انسولین _به‌ویژه در زنان چاق یا مبتلایان به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)_، خطر سقط جنین مکرر را افزایش می‌دهد. البته کنترل صحیح دیابت حاملگی پیش از بارداری باعث افزایش شانس تولد موفق نوزاد می‌شود؛ ولی درمورد کاهش خطر سقط با مصرف داروهای حساس‌کننده به انسولین در زنان دارای PCOS، مدرک دقیقی موجود نمی‌باشد.

عوامل هورمونی

علل و عوامل هورمونی همچون اختلالات تیروئیدی، دیابت و همچنین ضعف و تنبلی تخمدان، ۱۷ درصد موارد سقط مکرر جنین را دربرمی‌گیرد و معمولاً قبل از هفته دهم بارداری منجر به مرگ جنین می‌شود.

درکل، تداوم بارداری طی ۲ ماه اول حاملگی تا حد زیادی به میزان پروژسترون تولیدی از تخمدان‌ها وابسته است و درصورت کمبود آن، رشد ناکافی سلول‌های جفتی و در نتیجه سقط جنین رخ می‌دهد. علت سقط ناشی از دیابت، اختلال در جریان خون رحمی و علت سقط ناشی از کم‌کاری تیروئید، اختلال عملکرد تخمدان‌ها و همچنین تولید غیرطبیعی یا ناکافی تخمک‌ها می‌باشد.

مشکلات ساختاری رحم

اختلالات ساختار رحمی با دربرگرفتن ۱۰ درصد از موارد سقط مکرر، از دیگر علل این اتفاق می‌باشد که موجب سقط جنین در سه ماهه دوم بارداری می‌گردد. یکی از شایع‌ترین این‌گونه مشکلات، رحم دیواره‌دار یا سپتوم‌دار (septate uterus) می‌باشد که در چنین وضعیتی، رحم توسط یک دیوار بافتی به دو قسمت تقسیم شده است. به طور کلی، ازجمله مهم‌ترین ناهنجاری‌ های رحمی باید به نارسایی دهانه رحم، میوم‌های رحمی و وجود تیغه میانی در رحم اشاره کرد. همچنین سندرم آشرمن (توده‌های چسبنده و اسکار در رحم)، پولیپ‌ها، فیبروم‌ها و توده‌های خوش‌خیم غیرسرطانی نیز در بروز سقط‌های مکرر نقش بسزایی دارند.

علل ژنتیکی و کروموزومی

علل و عوامل ژنتیکی همچون مشکلات کروموزومی جنین، در هر مرحله از بارداری می‌تواند باعث سقط جنین گردد و دست‌کم ۵ درصد از موارد سقط مکرر را شامل ‌شود. همچنین این عامل، شایع‌ترین علت سقط منفرد (تنها یک بار سقط جنین) به شمار می‌رود که اغلب در سنین پایین حاملگی و طول جنین کمتر از ۳۰ میلی‌متر به وقوع می‌پیوندد.

یکی از بیماری‌های ارثی که با افزایش احتمال لخته شدن خون موجب مرگ جنین در نیمه دوم بارداری می‌شود، ترومبوفیلیا (thrombophilia) نام دارد. البته تاکنون روش مؤثری جهت تشخیص، پیشگیری و درمان سقط مکرر نیمه اول حاملگی در زنان مبتلا به ترومبوفلیت معرفی نشده؛ اما استفاده از آسپرین و هپارین می‌تواند تاحدی سودمند باشد.

عفونت

علل عفونی، حدود ۵ درصد از موارد سقط مکرر جنین را دربرمی‌گیرد که شامل عفونت‌های بانوان و برخی دیگر از بیماری‌های انگلی و عفونی می‌شود.

سایر عوامل

دیگر عوامل اثرگذار در سقط مکرر جنین که حدود ۳ درصد از موارد سقط را شامل می‌شود، مصرف دخانیات، ابتلا به ترومبوز، وجود برخی آنتی‌بادی‌ها و… می‌باشد. لازم به ذکر است که در نیمی از موارد، معمولاً علت سقط به راحتی قابل شناسایی نیست؛ لذا آزمایش‌های تشخیصی برحسب اولویت انجام می‌گردد.

نحوه تشخیص سقط مکرر

برای تشخیص علل و عوامل سقط مکرر علاوه‌بر ثبت شرح حال و معاینه‌های بالینی، آزمون‌های زیر انجام می‌شود:

• بررسی کروموزوم والدین
• بررسی کروموزومی محصول حاملگی
• ارزیابی حفره رحم به‌وسیله تصویربرداری از رحم و لوله‌های فالوپ
• بررسی ساختار رحم با انواع روش‌ها ازقبیل هیستروسکوپی، عکس رنگی رحم، هیستروسونوگرافی و…
• تست خون برای اندازه‌گیری سطح هورمونی بدن به‌ویژه هورمون‌های تیروئیدی و پرولاکتین (مسئول تولید شیر مادر)
• نمونه‌برداری از بافت آندومتر جهت بررسی زیر میکروسکوپ
• اطمینان از عدم وجود عفونت‌ها
• تعیین وضعیت آنتی‌بادی‌های مؤثر در سقط مکرر _مخصوصاً آنتی‌بادی‌های ضد فسفولیپید نظیر ضد کاردیولیپین و ضد انعقاد لوپوس_ و وضعیت سیستم ایمنی بدن
• آزمایش‌هایی برای بررسی ابتلا به بیماری‌های زمینه‌ای همچون دیابت
• بررسی مشکلات مربوط به اسپرم مرد
• آزمایش ذخیره تخمدان جهت سنجش نحوه تخمک‌گذاری و یافتن علل احتمالی ضعف عملکرد تخمدان‌ها نظیر ناهنجاری‌های کروموزومی

بیشتر بخوانید: آزمایش AMH؛ روشی برای بررسی ذخیره تخمدان

خطرات و عوارض سقط مکرر

سقط مکرر جنین می‌تواند عوارض و پیامدهای جسمی و روحی سنگینی را برای زوج و به‌ویژه مادر به همراه داشته باشد. مهم‌ترین و جدی‌ترین خطرات و عوارض سقط جنین عبارتند از:

• افسردگی و ناامیدی
• کم‌خونی ناشی از خون‌ریزی شدید پس از سقط
• بروز چسبندگی داخل رحمی
• عفونت
• نیاز به خارج‌سازی باقی‌مانده جنین پس از سقط توسط جراحی (در برخی موارد)

سقط مکرر و سندرم آشرمن

همان‌گونه که بیان شد، یکی از عوارض سقط جنین بروز چسبندگی داخل رحمی و ایجاد زخم‌هایی در فضای درونی رحم است که گاهی تا بارداری‌های بعدی باقی می‌ماند و مشکلاتی را برای مادر ایجاد می‌کند. این عارضه نادر که با نام علمی سندرم آشرمن (asherman syndrome) شناخته می‌شود، علائمی همچون قاعدگی نامنظم دارد و با آزمایش هیستروسکوپی قابل تشخیص می‌باشد. بنابراین فرد باید درصورت مشاهده بی‌نظمی و تعویق در قاعدگی پس از سقط جنین، بلافاصله به متخصص زنان مراجعه نماید. درصورت تشخیص سندرم آشرمن و زخم داخل رحم پزشک می‌تواند با جراحی، این چسبندگی را از رحم خارج سازد و پس از جراحی نیز امکان بارداری مجدد برای زن وجود خواهد داشت.

برای درمان سقط مکرر چه باید کرد؟

با یافتن علت سقط مکرر، مناسب‌ترین روش درمان مورد استفاده قرار می‌گیرد و درصورت درمان‌ناپذیر بودن مشکل، روش‌های کمک‌باروری یا درمان‌های جایگزین به زوجین پیشنهاد می‌شود. درواقع اگر دلیل سقط مکرر شناسایی نشود، پزشک با تحت نظر گرفتن مادر طی بارداری‌های بعدی اغلب از درمان‌های ضد انعقادی با آسپیرین و تزریق هپارین استفاده می‌کند.

درصورت تشخیص ناهنجاری کاریوتیپی از نوع کروموزومی یا ژنتیکی، پزشک متخصص درخصوص احتمال نقص‌های ژنتیکی نوزاد یا ریسک بارداری مجدد به زوج مشاوره می‌دهد و ممکن است با آغاز بارداری، زن و شوهر را تحت بررسی‌های ژنتیکی قرار دهد. به‌عنوان مثال، با دریافت نمونه ویلوس کوریونی (CVS) از یک قطعه جفت در اواخر سه ماهه اول بارداری، آرایش ژنتیکی جنین بررسی می‌شود.

از دیگر تکنیک‌های رایج در تشخیص ژنتیکی قبل از پیوند (PGD) می‌توان به روش لقاح آزمایشگاهی یا آی‌ وی‌ اف (IVF) اشاره نمود. این روش علاوه‌بر تکنیک کمک‌باروری، راهی برای نمونه‌برداری از تخمک و اسپرم لقاح‌یافته در آزمایشگاه است تا بتوان قبل از کاشت جنین در رحم، آرایش ژنتیکی آن را تجزیه و تحلیل کرد و ناهنجاری‌های احتمالی را مورد بررسی قرار داد. بدین ترتیب، می‌توان روش‌های درمانی متناسبی همچون جراحی یا دارودرمانی را به کار برد.

در ادامه به بررسی تعدادی از روش های درمان سقط مکرر جنین می پردازیم:

بیشتر بخوانید: روش PGD یا تشخیص پیش از لانه گزینی جنین چیست؟

درمان سقط مکرر با هپارین

قبلاً اشاره شد که هپارین در کنار ویتامین D، آسپرین، ایمینوگلوبولین تزریقی و یا ترکیبی از این روش‌ها جهت درمان سقط مکرر با علل ایمونولوژیک به کار می‌رود. مصرف هپارین به رفع مشکلات انعقادی خون کمک می‌کند _قبل از مصرف حتما با پزشک متخصص مشورت کنید_. علاوه‌بر این، مشکل غلظت خون نیز خطر سقط مکرر را افزایش می‌دهد که با تست‌های ژنتیکی و پروتئین‌ها و همچنین بررسی تغییرات جفت قابل شناسایی می‌باشد.

اگرچه در چنین وضعیتی هم درصورت اثرگذاری آمپول هپارین می‌توان خطر سقط بعدی را کاهش داد؛ اما به‌طورکلی عوامل متعددی موجب سقط جنین می‌شود که در بسیاری از آن‌ها هپارین به تنهایی کمک‌کننده نیست.

جراحی رحم

سقط جنین در هفته‌های 12 تا 24 بارداری نشانه وضعیت غیرعادی رحم و یا ضعیف بودن رحم است که در این صورت، پزشک یک عمل جراحی _به کمک بیهوشی از طریق ستون فقرات_ شامل زدن چند بخیه در دهانه رحم (عمل سرکلاژ) را بر روی بیمار اعمال می‌کند. لازم به ذکر می‌باشد که پزشک از طریق انجام یک سونوگرافی و مشاهده کوتاه بودن طول دهانه رحم، ضرورت نیاز به عمل جراحی را اعلام می‌کند تا بدین وسیله از وقوع سقط جلوگیری نماید. 

مشاوره ژنتیک

در صورت ابتلای یکی از زوجین و یا هر دوی آن‌ها به اختلالات ژنتیکی، مراجعه به مشاور ژنتیک و راهنمایی گرفتن در مورد بارداری‌های بعدی، می‌تواند اثر مفیدی در پیشگیری و درمان سقط مکرر جنین داشته باشد.

هورمون درمانی

مصرف هورمون‌های پروژسترون و HCG در ماه‌های اولیه بارداری می‌تواند خطر سقط جنین را کاهش دهد. به بیانی دیگر، از آنجایی که هورمون پروژسترون به ضخیم شدن پوشش رحم کمک می‌کند؛ لذا مصرف این هورمون _به‌خصوص در صورت سابقه سقط‌های مکرر_ کمک شایانی به لانه گزینی جنین در رحم مادر می‌کند.

درمان سقط مکرر با روش ای پی سی

در صورت داشتن غلظت خون بالا و ایجاد لخته خون، احتمال وقوع مشکلاتی نظیر تشنج در زمان بارداری و یا عدم رشد مناسب جنین وجود دارد؛ لذا علاوه بر مصرف آسپرین و یا تزریق هپارین، می‌توان با استفاده از روش ای پی اس تراپی (APS Therapy)، گردش خون ناحیه درمان را افزایش داد.

نقش رژیم غذایی در سقط مکرر جنین

همان‌طور که بیان شد، داشتن رژیم غذایی سالم در پیشگیری از سقط مکرر جنین اثرگذار است. به‌طورکلی، چاقی یا لاغری مفرط و شاخص توده بدنی (BMI) کمتر از ۱۸.۵ یا بیشتر از ۳۰، روی قدرت باروری و تخمک‌گذاری زنان اثر می‌گذارد و خطر سقط جنین را افزایش می‌دهد. افزایش وزن با تأثیر بر تخمدان، آندومتر و رحم باعث کاهش کیفیت تخمک‌ها می‌گردد و وجود چربی‌های دور شکم نیز با تحت تأثیر قرار دادن کنترل قند خون موجب سقط جنین می‌شود.

از آنجایی که عدم تعادل وزن خطرات زیادی را به همراه دارد، پیش از اقدام به بارداری طبیعی یا حاملگی با روش‌های کمک‌باروری باید نسبت به کاهش یا افزایش وزن تا رسیدن به وزن نرمال، اقدام نمود.

سقط مکرر موجب کاهش اسیدفولیک و ویتامین B9 در زنان باردار می‌شود و گاهی به علت پلی مورفیسم ژنتیکی، از جذب ویتامین B9 جلوگیری می‌کند. بنابراین مصرف مداوم ویتامین‌های گروه B و اسیدفولیک، احتمال سقط جنین را تا ۵۷ درصد کاهش می‌دهد.

یکی دیگر از مواد خوراکی مؤثر در افزایش خطر سقط جنین، کافئین و الکل است. مصرف روزانه بیش از دو فنجان یا ۲۵۰ میلی‌گرم قهوه و همچنین مصرف چای، شکلات و برخی سوداها روی افزایش ریسک سقط جنین اثر می‌گذارد و مصرف نوشیدنی‌های الکلی نیز برای سلامت مادر و جنین بسیار مضر است.

درصورتی که علت سقط مکرر جنین بیماری سلیاک (عدم تحمل گلوتن) باشد، می‌توان با دریافت رژیم غذایی بدون گلوتن از بروز سقط جلوگیری نمود. سلیاک با نشانه‌هایی همچون لاغری و اسهال شدید همراه است و باوجود اثرگذاری بر روند تخمک‌گذاری و بروز ناباروری، گاهی قابل تشخیص و درمان نمی‌باشد.

جلوگیری از سقط جنین مکرر

برای پیشگیری از سقط مکرر و کاهش خطر وقوع آن، روش‌های متعددی وجود دارد که شامل موارد زیر می‌شود:

کنترل وزن: از آنجایی که اضافه‌وزن و چاقی، خطر سقط مکرر جنین را افزایش می‌دهد؛ لذا کاهش وزن و رسیدن به وزن متعادل، نقش مؤثری در جلوگیری از سقط جنین دارد.

تغذیه سالم: مصرف میوه و سبزیجات، غذاهای حاوی اسیدفولیک و ویتامین B مانند اسفناج علاوه‌بر جلوگیری از تولد نوزاد ناقص یا سقط جنین، مانع از بروز نقایص عصبی در جنین نیز می‌شود. همچنین مصرف خوراکی‌هایی مانند لوبیا به تنظیم عادت ماهانه و کاهش خطر سقط مکرر کمک می‌کند.

از دیگر غذاهای مفید باید به خوراکی‌های حاوی ویتامین B12 _مانند جگر، کباب برگ گوشت گوسفند و شتر، تخم مرغ محلی، شیر محلی و کره و روغن محلی_، خرما، نخود، سویا به‌عنوان منبع ویتامین‌های A، B2، D و… اشاره کرد.

نوشیدن آب: نوشیدن آب کافی به‌جای مصرف نوشیدنی‌های الکلی، شیرین و کافئین‌دار و همچنین کاهش مصرف چای و قهوه در پیشگیری از سقط مکرر اثرگذار است.

مصرف منظم داروها: مصرف منظم داروهای تجویزشده و اجتناب از مصرف خودسرانه دیگر داروها، اهمیت زیادی در حفظ سلامت بدن دارد.

خوراکی‌های ممنوع: بهتر است که مادران باردار جهت کاهش خطر سقط جنین از مصرف پونه، غوره، آویشن و بابونه در طول دوران حاملگی خود پرهیز نمایند.

استراحت کافی: خواب مفید شبانه، چرت عصرگاهی و دوری از فعالیت‌های سخت و سنگین به‌ویژه در سه ماهه اول بارداری اهمیت زیادی دارد.

رعایت نکات پزشکی: مادران باردار باید نکات پزشکی همچون پرهیز از سیگار، ارتباط مستمر با پزشک جهت اطلاع علائم خطرناک، انجام به‌موقع تمامی آزمایش‌ها و تست‌ها و… را جدی بگیرند.

دوری از استرس: پرهیز از هرگونه استرس، اضطراب و نگرانی در دوران بارداری به کاهش خطر سقط جنین و افزایش شانس تولد یک نوزاد سالم کمک می‌کند.

ورزش: ورزش متناسب با دوران بارداری همچون پیاده‌روی ۳۰ الی ۴۰ دقیقه‌ای در طول صبح یا عصر برای مادران بسیار مفید است.

بیشتر بخوانید: بارداری بعد از سقط جنین؛ علائم و مراقبت های لازم

سخن پایانی

باوجود این‌که گاهی پس از تجربه چند سقط نیز امکان بارداری وجود دارد؛ اما مراجعه زودهنگام به پزشک برای یافتن علت سقط مکرر و درمان آن بسیار حائز اهمیت است. لذا توصیه می‌شود که درصورت تجربه دومین سقط جنین خود، برای درمان سریع‌تر به پزشک متخصص مراجعه نمایید.