سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)؛ علائم، عوارض و درمان

گاهی برخی از تلاش‌های زوجین جهت فرزندآوری موجب ایجاد عارضه‌هایی در بانوان می‌گردد که یکی از آن‌ها، سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان نام دارد و با عنوان سندرم هایپر استیمولیشنِ تخمدانی (OHSS: Ovarian hyperstimulation syndrome) نیز شناخته می‌شود.

به زبان ساده، دلیل اصلی این سندرم، پاسخ بیش‌ از حد تخمدان به هورمون‌های اضافی است؛ که در اثر انجام برخی از روش‌های درمان ناباروری نظیر لقاح مصنوعی (IVF)، تلقیح داخل رحمی (IUI) و تحریک تخمک‌گذاری و یا در صورت مصرف داروهای تزریقی باروری ایجاد می‌گردد و علائم شدیدی همچون درد شکم، تنگی نفس و استفراغ را به همراه دارد. از این‌ رو، تشخیص زودهنگام سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان و آگاهی از چگونگی درمان آن امری ضروری به شمار می‌رود. شایان ذکر است که این عارضه که به هایپر شدن بعد از تخمک کشی نیز معروف است؛ یکی از نگرانی‌های افرادی است که برای ناباروری، تحت درمان عمل آی وی اف قرار میگیرند.

بیشتر بخوانید: راهنمای بارداری به روش ای وی اف؛ نحوه انجام و درصد موفقیت

عوارض تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) در درمان‌های ناباروری

تخمدان‌ها، دو عضو کوچک و بادامی‌شکل در بدن زنان هستند که به‌ شکل طبیعی هر ماه یکی از آنها یک تخمک بالغ آزاد می‌کند. این تخمک وارد لوله فالوپ می‌شود تا در صورت وجود اسپرم، فرایند باروری اتفاق بیوفتد. اگر باروری انجام شود، تخمک بارورشده وارد رحم شده و به دیواره آن می‌چسبد تا بارداری شروع گردد. در صورتی که بارداری رخ ندهد، دیواره ضخیم‌شده رحم ریزش می‌کند و فرد دچار قاعدگی می‌شود.

اما گاهی تخمک‌گذاری به خوبی انجام نمی‌شود و پزشکان برای کمک به بارداری، از روش‌هایی مثل لقاح آزمایشگاهی (IVF) یا تزریق اسپرم داخل رحم (IUI) استفاده می‌کنند. یکی از عوارض این درمان‌ها، مشکلی به نام تحریک بیش‌ازحد تخمدان یا OHSS است. در این حالت، تخمدان‌ها نسبت به داروهای تحریک‌کننده، واکنش شدید نشان می‌دهند و بزرگ‌تر از حد معمول می‌شوند که باعث ناراحتی و عوارضی برای فرد خواهد شد.

چه کسانی به هایپر شدن تخمدان ها دچار می شوند؟

مصرف یا تزریق داروهایی هورمونی همانند هورمون hCG (گنادوتروپین جفتی انسان) جهت تحریک تخمدان نیز گاهی منجر به افزایش فعالیت و متورم و دردناک شدن تخمدان‌ها شده و سندرم OHSS را تشکیل می‌دهد. به علاوه، آن دسته از بانوانی که از تحریک تخمدان و یا روش درمان ناباروری به کمک داروهای خاص نظیر کلومیفن سیترات (Clomiphene Citrate) استفاده نموده‌اند، جزو گروه‌های در معرض خطر هایپرشدن تخمدان قرار می‌گیرند. مثلاً در آن دسته از بارداری‌های دوقلو یا چندقلو که به صورت طبیعی اتفاق می‌افتند، سطح زیاد هورمون HCG در بدن می‌تواند عامل سندرم OHSS باشد. اگر تمایل دارید درباره داروهای مورد استفاده در روش های کمک باروری بیشتر بدانید، مطلب آشنایی با داروهای آی وی اف را از دست ندهید.

علت بروز سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) پس از تخمک‌کشی

یکی از دلایل اصلی بروز سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان یا به‌اصطلاح هایپر شدن بعد از تخمک‌کشی، استفاده از روش تحریک کنترل‌شده تخمک‌گذاری (COH) با کمک هورمون hCG است. بدن در زمان بارداری مقدار مشخصی از هورمون hCG تولید می‌کند. اما وقتی در روند درمان ناباروری، مقدار زیادی از این هورمون به‌صورت تزریقی برای تحریک تخمک‌گذاری وارد بدن شود، ممکن است بدن واکنش شدیدتری نشان بدهد. این اتفاق باعث می‌شود رگ‌های خونی در تخمدان‌ها نفوذپذیرتر شوند و مقداری از مایعات داخل رگ‌ها به بیرون نشت کند.

در نتیجه این نشت مایعات، تخمدان‌ها متورم و بزرگ می‌شوند و حتی ممکن است مایعات وارد فضای شکم شوند که به آن آب آوردن شکم گفته می‌شود. این حالت همان هایپر شدن بعد از تخمک‌کشی است که گاهی با درد، تورم شکم و ناراحتی همراه است.

بیشتر بخوانید: مراقبت های بعد از تخمک کشی

علائم بالینی سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) در مراحل خفیف تا متوسط

سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان (OHSS) به شکل خفیف یا متوسط ظاهر می‌شود و در بیشتر خانم‌ها بدون مشکل خاصی، ظرف یک هفته برطرف می‌گردد. در صورتی که فرد باردار شود، علائم شدیدتر شده و تا چند هفته ادامه پیدا می­کند. هرچند موارد شدید OHSS نادر هستند، اما باعث نگرانی جدی می­شوند. علائم شایع در نوع خفیف تا متوسط این عارضه:

·افزایش وزن ناگهانی (بیش از ۳ کیلوگرم در مدت کوتاه)

·بزرگ‌تر شدن دور شکم یا کمر

·احساس نفخ یا پری در شکم

·درد ملایم تا متوسط در ناحیه شکم

·تهوع یا استفراغ

·اسهال

·احساس سنگینی یا افتادگی در ناحیه تخمدان‌ها

هایپر شدن چند روز طول می‌کشد؟

همانطور که گفته شد هایپر شدن تخمدان‌ها در خانم‌هایی که در سیکل‌های درمان ناباروری داروهای تحریک تخمک‌گذاری دریافت می‌کنند، ممکن اتفاق بی‌افتد. هایپر شدن معمولاً یک هفته و یا گاهی دو هفته بعد از تخمک کشی به همراه درد کم طول می‌کشد. لازم به ذکر است در صورت بروز درد شدید، باید به پرشک متخصص مراجعه کرد.

جلوگیری از آب آوردن شکم بعد از تخمک کشی

برای جلوگیری از آب آوردن شکم بعد از تخمک‌کشی، باید مایعات فراوان و حاوی الکترولیت بنوشید، مصرف نمک را متعادل نگه دارید و از غذاهای نفاخ دوری کنید. 

علاوه بر تغذیه، استراحت کافی و اجتناب از فعالیت‌های شدید بدنی در روزهای بعد از تخمک‌کشی بسیار مهم است. پزشکان معمولاً توصیه می‌کنند بیماران نشانه‌های اولیه ورم یا احساس سنگینی در شکم را جدی بگیرند و در صورت بروز علائم شدید، سریعاً به پزشک مراجعه کنند. رعایت این نکات می‌تواند ریسک بروز آب آوردن شکم را به حداقل برساند و روند بهبود را سرعت بخشد.

عوارض هایپر شدن تخمدان

گفته می‌شود در بین بانوانی که از روش‌های تحریک تخمک‌گذاری استفاده می‌کنند، حدوداً 1 الی 2 درصد آنان به درجات شدید سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان مبتلا می‌شوند که عوارض متعددی را در پی دارد؛ عوارضی از قبیل:

• اختلال در الکترولیت‌های بدن نظیر سدیم، پتاسیم و...
• مشکلات تنفسی
• ایجاد لخته‌‏های خون در عروق بزرگ بدن؛ به‌خصوص در قسمت پاها
• تجمع مایع در قسمت شکم و گاهی در قفسه سینه
• نارسایی کلیه
• پیچ‌خوردگی یا چرخش تخمدان
• پاره‌شدن کیست تخمدان
• سقط جنین ناخواسته

بیشتر بخوانید: معرفی عوارض آی وی اف برای مادر و جنین

عوامل خطرساز برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

برخی از فاکتورهای بدنی در خطرساز بودن سندرم OHSS نقش بسزایی دارد که در ادامه ذکر خواهد شد؛ اما باید دانست که در برخی افراد نیز هیچ‌کدام از این فاکتورها وجود ندارد و با این حال، فرد دچار عارضه تحریک بیش‌ازحد تخمدان می‌شود. از جمله عواملی که ریسک ابتلا به سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان را افزایش می‌دهد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وزن کم
• سن کمتر از 30 سال
• وجود تعداد زیاد فولیکول‌ها
• ابتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
• افزایش شدید سطح استرادیول (یکی از زیرمجموعه‌های گروه هورمون استروژن) قبل از روش تحریک تخمک‌گذاری با هورمون HCG
• سابقه سردردهای میگرنی
• سابقه ابتلای قبلی به سندرم OHSS
• سابقه دفعات زیاد بارداری (بارداری‌های متعدد)

معاینات تشخیص سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

برخی از معاینات لازم جهت تشخیص عارضه سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان به قرار زیر می‌باشد:

• آزمایش خون: یکی از آزمایشات تشخیص سندرم OHSS، آزمایش خون است که پزشک با توجه به نتیجه آن، اختلالات عملکرد کلیه را ارزیابی کرده و به بررسی موارد غیرطبیعی در خون می‌پردازد.
• تصویربرداری با اشعه X: روش تصویربرداری از قفسه سینه به‌وسیله اشعه X امکان بررسی تجمع احتمالی مایع در قفسه سینه را به پزشک می‌دهد.
• سونوگرافی: در صورت هایپر شدن تخمدان، تخمدان‌ها بزرگ‌تر از حالت نرمال خود شده و کیست‌های بزرگ مملو از مایع درون آن‌ها به چشم می‌خورد که این وضعیت در سونوگرافی واژینالی که توسط پزشک انجام می‌شود، قابل بررسی خواهد بود.
• معاینه‌ی فیزیکی: پزشک معالج در صورت شک داشتن به وجود سندرم OHSS، به معاینه فیزیکی فرد بیمار می‌پردازد که طی آن هر نوع درد شکمی، افزایش وزنی و یا افزایش سایز کمر را مورد برررسی قرار می‌دهد.

درمان تحریک بیش از حد تخمدان

درمان هایپر شدن تخمدان به شدت آن بستگی دارد و در صورت خفیف بودن، خودبه‌خود طی 1 تا 2 هفته و به طور طبیعی بهبودی حاصل می‌شود؛ اما در موارد شدیدتر و حادتر بنا به صلاحدید پزشک، اقدامات درمانی بیشتری انجام می‌گیرد و دوره بیماری طولانی‌تر خواهد شد.

راه‌های درمان سندرم OHSS خفیف تا متوسط:

افزایش مایعات مصرفی، اندازه‌گیری‌ دور کمر به صورت روزانه و اندازه‌گیری میزان ادرار به صورت روزانه از جمله موارد مؤثر در درمان این سندرم به شمار می‌رود. به علاوه، معاینات فیزیکی و سونوگرافی‌های مکرر، آزمایشات ارزیابی اختلالات الکترولیتی بدن و تخلیه مایع اضافی شکمی توسط سوزنی که وارد حفره شکمی شده نیز در بهبود سندرم OHSS خفیف نقش بسزایی دارد.

راه‌های درمان سندرم OHSS شدید:

هنگامی که سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان به شدیدترین حالت خود برسد، پزشک از داروهای تزریقی برای کنترل و درمان بیماری استفاده می‌کند. به عنوان مثال، تزریق وریدی داروی کابرگولین (Cabergoline) که میزان ترشح پایه پرولاکتین را مهار می‌کند، موجب تسکین علائم آب آوردن شدید تخمدان می‌شود.

همچنین داروهای ضد انعقاد خون آنتی‌کواگولان (Anticoagulant) نقش مؤثری در کاهش یا پیشگیری از خطر لخته شدن خون در بدن دارند. در بسیار از موارد می‌توان برای کنترل یا سرکوب فعالیت شدید تخمدان، آنتاگونیست‌های هورمون آزادکننده‌ گنادوتروپین (Gn-RH) مانند هورمون لتروزول را به کار برد. این کار، علائم و حساسیت‌های سندرم OHSS را در بیمار کم می‌کند و روند بهبود وی را سرعت می‌بخشد.

لازم به ذکر است که در کنار داروهای اشاره‌شده، استفاده از راهکارهای درمانی مناسب برای پارگی کیست در تخمدان و مراقبت‌های ویژه جهت جلوگیری از بروز عوارض کبدی، کلیوی یا ریوی، جزو روش‌های مؤثر در درمان سندرم OHSS شدید به شمار می‌رود.

راه‌های درمان خانگی هایپر شدن:

بر اساس منابع، پس از ابتلا به سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان، جهت تسکین دردهای شکمی، استفاده از مسکن‌های بدون نسخه نظیر استامینوفن بلامانع می‌باشد؛ اما به منظور جلوگیری از اختلال در جایگزینی جنین در رحم بهتر است از مصرف سایر قرص‌های مسکن نظیر ناپروکسن و ایبوپروفن خودداری گردد.

همچنین باید گفت به جز روش‌های درمانی که توسط پزشک تجویز می‌شود، چندین راهکار خانگی نیز برای درمان هایپر شدن وجود دارد که بخشی از آن به رژیم غذایی بیمار مربوط است. به طور مثال، مصرف 2 تا 3 عدد سفیده تخم مرغ در روز یا خوردن خوراکی های شور برای بهبود این عارضه مفید بوده و حتی به منظور جلوگیری از یبوست می‌بایست مایعات فراوان، میوه و سبزیجات مصرف کرد.

یکی دیگر از راهکارهای درمان خانگی هایپر شدن تخمدان، تغییر سبک زندگی می‌باشد که این امر با حفظ وزن نرمال و اندازه‌گیری روزانه دور شکم، پرهیز از فعالیت‌های فیزیکی سنگین و پرهیز از مقاربت جنسی به منظور پاره نشدن کیست تخمدان همراه است.

تحریک تخمدانی در چه مواقعی مضر یا مفید است؟

باید دانست که در صورت باردار شدن در طول دوره درمان ناباروری با هورمون گنادوتروپین جفتی انسان یا همان HCG، وضعیت سندرم OHSS بدتر می‌شود؛ چراکه علاوه بر هورمون تزریقی، خودِ بدن هم HCG ترشح می‌کند و افزایش این هورمون در خون عوارض شدیدی را در پی خواهد داشت.

بنابراین، صرفاٌ بانوانی می‌توانند از روش تحریک تخمدانی استفاده کنند که با مشکلاتی از قبیل ناهنجاری تخمک‌گذاری و عدم تخمک‌گذاری مواجه هستند. همچنین، تحریک تخمدانی به عنوان یک روش کمکی مفید قبل از تلقیح درون رحمی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بهترین زمان مراجعه به پزشک

در صورت استفاده از روش‌های درمان ناباروری و مشاهده هر گونه از علائم ذکر شده در طول درمان (حتی علائم بسیار خفیف)، می‌بایست پزشک را از موضوع مطلع کرد تا اقدامات لازم جهت پیشگیری از عارضه‌های بیشتر انجام شود. برای این کار بهتر است فهرستی از علائم و نیز لیستی از دوزهای داروها، مکمل‌ها و ویتامین‌های مصرفی را تهیه کرد و در اختیار پزشک قرار داد.

به علاوه ضروری است که در هنگام مراجعه به پزشک، به صحبت‌های وی به دقت گوش داده، سؤالات مهم خود را پرسیده و اطلاعات مهم را یادداشت نموده تا بتوان به بهترین نحو بر عوارض و پیشرفت سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان جلوگیری کرد.

تماس با ما

برای دریافت هرگونه مشاوره و راهنمایی درباره هایپر شدن با ما تماس بگیرید:

03537283090 داخلی 232 شماره WhatsApp تلگرام فیسبوک ایمیل