سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)؛ علائم، عوارض و درمان

گاهی برخی از تلاش‌های زوجین جهت فرزندآوری موجب ایجاد عارضه‌هایی در بانوان می‌گردد که یکی از آن‌ها، سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان نام دارد و با عنوان سندرم هایپر استیمولیشنِ تخمدانی (OHSS: Ovarian hyperstimulation syndrome) نیز شناخته می‌شود.

به زبان ساده، دلیل اصلی این سندرم، پاسخ بیش‌ از حد تخمدان به هورمون‌های اضافی است؛ که در اثر انجام برخی از روش‌های درمان ناباروری نظیر لقاح مصنوعی (IVF)، تلقیح داخل رحمی (IUI) و تحریک تخمک‌گذاری و یا در صورت مصرف داروهای تزریقی باروری ایجاد می‌گردد و علائم شدیدی همچون درد شکم، تنگی نفس و استفراغ را به همراه دارد. از این‌ رو، تشخیص زودهنگام سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان و آگاهی از چگونگی درمان آن امری ضروری به شمار می‌رود. شایان ذکر است که این عارضه که به هایپر شدن بعد از تخمک کشی نیز معروف است؛ یکی از نگرانی‌های افرادی است که برای ناباروری، تحت درمان عمل آی وی اف قرار میگیرند.

بیشتر بخوانید: راهنمای بارداری به روش ای وی اف؛ نحوه انجام و درصد موفقیت

هایپر شدن تخمدان (OHSS) چیست؟

تخمدان‌ها دو عضو بادامی‌شکل کوچک به طول 3 سانتیمتر هستند که به صورت طبیعی، هر ماه یکی از آن‌ها طی فرایند تخمک‌گذاری، یک تخمک بالغ آزاد می‌کند؛ سپس تخمک بالغ وارد لوله رحمی (لوله فالوپ) شده و به سمت اسپرم حرکت می‌کند تا باروری شکل گیرد. سرانجام تخمک بارورشده به درون رحم راه یافته و به دیواره آن می‌چسبد تا به اصطلاح، عمل لانه‌گزینی انجام شود در صورت عدم بارداری، دیواره رحم که جهت لانه‌گزینی تخمک بارورشده ضخیم گشته، فرومی‌ریزد و قاعدگی رخ می‌دهد. 

اما در برخی موارد که فرایند تخمک‌گذاری به طور طبیعی انجام نمی‌گیرد، یکی از روش‌های درمان ناباروری نظیر لقاح آزمایشگاهی (IVF) یا روش آی یو آی (IUI) برای فرد بیمار در نظر گرفته می‌شود. از جمله عوارض این روش‌ها، بروز تحریک بیش‌ازحد تخمدان یا هایپر شدن تخمدان می‌باشد.

چه کسانی به هایپر شدن تخمدان ها دچار می شوند؟

مصرف یا تزریق داروهایی هورمونی همانند هورمون hCG (گنادوتروپین جفتی انسان) جهت تحریک تخمدان نیز گاهی منجر به افزایش فعالیت و متورم و دردناک شدن تخمدان‌ها شده و سندرم OHSS را تشکیل می‌دهد. به علاوه، آن دسته از بانوانی که از تحریک تخمدان و یا روش درمان ناباروری به کمک داروهای خاص نظیر کلومیفن سیترات (Clomiphene Citrate) استفاده نموده‌اند، جزو گروه‌های در معرض خطر هایپرشدن تخمدان قرار می‌گیرند. مثلاً در آن دسته از بارداری‌های دوقلو یا چندقلو که به صورت طبیعی اتفاق می‌افتند، سطح زیاد هورمون HCG در بدن می‌تواند عامل سندرم OHSS باشد. اگر تمایل دارید درباره داروهای مورد استفاده در روش های کمک باروری بیشتر بدانید، مطلب آشنایی با داروهای آی وی اف را از دست ندهید.

علت هایپر شدن بعد از تخمک کشی

یکی از علل هایپر شدن تخمدان بعد از پانکچر، استفاده از روش تحریک فرایند تخمک‌گذاری کنترل شده (COH: Controlled Ovarian Hyperstimulation) توسط هورمون hCG است. در واقع، بدن به هنگام وقوع بارداری، مقادیر مناسبی هورمون hCG تولید می‌کند. زمانی که افزون بر این میزان هورمون، دوزهای بالای دیگری از هورمون HCG _جهت القای تخمک‌گذاری و تخمک کشی_ نیز به بدن تزریق شود؛ عروق خونی تخمدان‌ها به افزایش این هورمون در بدن واکنش نشان داده و نفوذپذیرتر می‌شود و این امر منجر به نشت مایعات می‌گردد. در نهایت، نشت مایعات موجب بزرگی و تورم تخمدان‌ها شده؛ گاهی این مایعات به شکم انتقال یافته و سبب آب‌ آوردن شکم و هایپر شدن بعد از پانکچر می‌‌شود.

بیشتر بخوانید: عمل پانکچر؛ مراقبت ها و تغذیه بعد از تخمک کشی

علائم تحریک بیش از حد تخمدان یا هایپر شدن

معمولاً علائم سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان از نوع خفیف تا متوسط بوده و به ندرت پیش می‌آید که در برخی خانم‌ها شدت یابد و وضعیت بدخیمی را پدید آورد. لازم به ذکر است که علائم نوع خفیف تا متوسط این سندرم طی یک هفته بهبود می‌یابد؛ اما در صورت بروز حاملگی، علائم هایپر شدن تخمدان شدت یافته و احتمال دارد بیماری تا چند هفته به طول بینجامد. برخی از علائم سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان عبارتند از:

علائم سندرم OHSS خفیف تا متوسط:

• افزایش سریع وزن بیش از 3 کیلوگرم
• افزایش سایز کمر
• نفخ شکم
• درد خفیف تا متوسط ناحیه شکم
• تهوع و استفراغ
• اسهال
• حالت فروافتادگی در ناحیه تخمدان‌ها

علائم سندرم OHSS شدید:

• افزایش سریع وزن به میزان 15 تا 20 کیلوگرم در طول 5 الی 10 روز
• افزایش اندازه دور شکم و سفت شدن آن
• آب‌آوردگی شکم یا آسیت
• درد شدید ناحیه شکم
• درد لگن
• حالت تهوع و استفراغ شدید و مداوم
• بروز تنگی نفس، سرفه و احساس درد در قفسه سینه
• افزایش غلظت خون
• کاهش میزان ادرار
• شکل‌گیری لخته‌های خون در پا
• مشاهده ورم در بالای مچ پا
• خشک شدن پوست و مو

هایپر شدن چند روز طول می‌کشد؟

همانطور که گفته شد هایپر شدن تخمدان‌ها در خانم‌هایی که در سیکل‌های درمان ناباروری داروهای تحریک تخمک‌گذاری دریافت می‌کنند، ممکن اتفاق بی‌افتد. هایپر شدن معمولاً یک هفته و یا گاهی دو هفته بعد از تخمک کشی به همراه درد کم طول می‌کشد. لازم به ذکر است در صورت بروز درد شدید، باید به پرشک متخصص مراجعه کرد.

برای جلوگیری از هایپر شدن چه باید کرد؟

به منظور کاهش ابتلا به سندرم OHSS، لازم است تا علاوه بر داشتن برنامه منظم دارویی و انجام سونوگرافی‌های مکرر توسط پزشک جهت بررسی فولیکول‌ها و آزمایشات خونی جهت ارزیابی سطح هورمون‌های بدن، موارد دیگری نیز رعایت شود تا از وقوع هایپر شدن تخمدان جلوگیری به عمل آید.

برخی راهکارهای پیشگیری از سندرم ohss به شرح زیر می‌باشد:

• توقف موقت درمان: در صورت افزایش سطح استروژن در بدن و نیز افزایش تعداد فولیکول‌های رشدیافته، دستور توقف تزریق داروها و هورمون HCG توسط پزشک به صورت موقت صادر می‌شود تا سطح هورمون‌ها کمتر شود و حساسیت تخمدان کاهش یابد؛ سپس برنامه تزریق ادامه می‌یابد.
• عدم استفاده از هورمون HCG: از آنجایی که برای تحریک تخمک‌گذاری از هورمون HCG به عنوان محرک استفاده می‌شود و پس از دریافت این هورمون گاهی سندرم OHSS در بدن رخ می‌دهد؛ لذا پس از تحقیقات علمی، روشی طراحی شده تا به وسیله آگونیست‌های GnRH یا جایگزین‌های هورمون آزادكننده گنادوتروپین (Gonadotropin-releasing hormone) نظیر لوپرلاید یا لِوپرورِلین (Leuprorelin) بتوان از عوارض سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمک توسط HCG جلوگیری به عمل آورد.
• مصرف داروهای خاص: معمولاً جهت تحریک تخمک‌گذاری در بانوان، کمترین دوز گنادوتروپین‌ها توسط پزشک معالج تجویز می‌شود. از طرفی دیگر، مصرف برخی داروهای خاص نظیر متفورمین (:Metformin مناسب بانوان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک)، آسپرین (Aspirin)، کابرگولین (Cabergoline) و انفوزیون‌های کلسیم (Calcium infusions) یا کلسیم وریدی، بدون تأثیر منفی بر بارداری موجب کاهش خطر بروز سندرم OHSS می‌گردد.
• فریز جنین:در صورت استفاده از روش لقاح مصنوعی (IVF) جهت باروری و مشاهده علائم سندرم OHSS، تمام تخمک‌های بالغ‌شده و نابالغ توسط پزشک جمع‌آوری می‌شود تا تخمدان مدتی استراحت کند. در این بازه زمانی، تخمک‌های بالغ‌شده فریز می‌شوند و سپس هنگامی که بدن آمادگی لازم جهت ادامه روش IVFرا کسب نمود، بارداری انجام می گیرد.

عوارض هایپر شدن تخمدان

گفته می‌شود در بین بانوانی که از روش‌های تحریک تخمک‌گذاری استفاده می‌کنند، حدوداً 1 الی 2 درصد آنان به درجات شدید سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان مبتلا می‌شوند که عوارض متعددی را در پی دارد؛ عوارضی از قبیل:

• اختلال در الکترولیت‌های بدن نظیر سدیم، پتاسیم و...
• مشکلات تنفسی
• ایجاد لخته‌‏های خون در عروق بزرگ بدن؛ به‌خصوص در قسمت پاها
• تجمع مایع در قسمت شکم و گاهی در قفسه سینه
• نارسایی کلیه
• پیچ‌خوردگی یا چرخش تخمدان
• پاره‌شدن کیست تخمدان
• سقط جنین ناخواسته

بیشتر بخوانید: معرفی عوارض آی وی اف برای مادر و جنین

عوامل خطرساز برای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

برخی از فاکتورهای بدنی در خطرساز بودن سندرم OHSS نقش بسزایی دارد که در ادامه ذکر خواهد شد؛ اما باید دانست که در برخی افراد نیز هیچ‌کدام از این فاکتورها وجود ندارد و با این حال، فرد دچار عارضه تحریک بیش‌ازحد تخمدان می‌شود. از جمله عواملی که ریسک ابتلا به سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان را افزایش می‌دهد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وزن کم
• سن کمتر از 30 سال
• وجود تعداد زیاد فولیکول‌ها
• ابتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
• افزایش شدید سطح استرادیول (یکی از زیرمجموعه‌های گروه هورمون استروژن) قبل از روش تحریک تخمک‌گذاری با هورمون HCG
• سابقه سردردهای میگرنی
• سابقه ابتلای قبلی به سندرم OHSS
• سابقه دفعات زیاد بارداری (بارداری‌های متعدد)

معاینات تشخیص سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

برخی از معاینات لازم جهت تشخیص عارضه سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان به قرار زیر می‌باشد:

• آزمایش خون: یکی از آزمایشات تشخیص سندرم OHSS، آزمایش خون است که پزشک با توجه به نتیجه آن، اختلالات عملکرد کلیه را ارزیابی کرده و به بررسی موارد غیرطبیعی در خون می‌پردازد.
• تصویربرداری با اشعه X: روش تصویربرداری از قفسه سینه به‌وسیله اشعه X امکان بررسی تجمع احتمالی مایع در قفسه سینه را به پزشک می‌دهد.
• سونوگرافی: در صورت هایپر شدن تخمدان، تخمدان‌ها بزرگ‌تر از حالت نرمال خود شده و کیست‌های بزرگ مملو از مایع درون آن‌ها به چشم می‌خورد که این وضعیت در سونوگرافی واژینالی که توسط پزشک انجام می‌شود، قابل بررسی خواهد بود.
• معاینه‌ی فیزیکی: پزشک معالج در صورت شک داشتن به وجود سندرم OHSS، به معاینه فیزیکی فرد بیمار می‌پردازد که طی آن هر نوع درد شکمی، افزایش وزنی و یا افزایش سایز کمر را مورد برررسی قرار می‌دهد.

درمان تحریک بیش از حد تخمدان

درمان هایپر شدن تخمدان به شدت آن بستگی دارد و در صورت خفیف بودن، خودبه‌خود طی 1 تا 2 هفته و به طور طبیعی بهبودی حاصل می‌شود؛ اما در موارد شدیدتر و حادتر بنا به صلاحدید پزشک، اقدامات درمانی بیشتری انجام می‌گیرد و دوره بیماری طولانی‌تر خواهد شد.

راه‌های درمان سندرم OHSS خفیف تا متوسط:

افزایش مایعات مصرفی، اندازه‌گیری‌ دور کمر به صورت روزانه و اندازه‌گیری میزان ادرار به صورت روزانه از جمله موارد مؤثر در درمان این سندرم به شمار می‌رود. به علاوه، معاینات فیزیکی و سونوگرافی‌های مکرر، آزمایشات ارزیابی اختلالات الکترولیتی بدن و تخلیه مایع اضافی شکمی توسط سوزنی که وارد حفره شکمی شده نیز در بهبود سندرم OHSS خفیف نقش بسزایی دارد.

راه‌های درمان سندرم OHSS شدید:

هنگامی که سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان به شدیدترین حالت خود برسد، پزشک از داروهای تزریقی برای کنترل و درمان بیماری استفاده می‌کند. به عنوان مثال، تزریق وریدی داروی کابرگولین (Cabergoline) که میزان ترشح پایه پرولاکتین را مهار می‌کند، موجب تسکین علائم آب آوردن شدید تخمدان می‌شود.

همچنین داروهای ضد انعقاد خون آنتی‌کواگولان (Anticoagulant) نقش مؤثری در کاهش یا پیشگیری از خطر لخته شدن خون در بدن دارند. در بسیار از موارد می‌توان برای کنترل یا سرکوب فعالیت شدید تخمدان، آنتاگونیست‌های هورمون آزادکننده‌ گنادوتروپین (Gn-RH) مانند هورمون لتروزول را به کار برد. این کار، علائم و حساسیت‌های سندرم OHSS را در بیمار کم می‌کند و روند بهبود وی را سرعت می‌بخشد.

لازم به ذکر است که در کنار داروهای اشاره‌شده، استفاده از راهکارهای درمانی مناسب برای پارگی کیست در تخمدان و مراقبت‌های ویژه جهت جلوگیری از بروز عوارض کبدی، کلیوی یا ریوی، جزو روش‌های مؤثر در درمان سندرم OHSS شدید به شمار می‌رود.

راه‌های درمان خانگی هایپر شدن:

بر اساس منابع، پس از ابتلا به سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان، جهت تسکین دردهای شکمی، استفاده از مسکن‌های بدون نسخه نظیر استامینوفن بلامانع می‌باشد؛ اما به منظور جلوگیری از اختلال در جایگزینی جنین در رحم بهتر است از مصرف سایر قرص‌های مسکن نظیر ناپروکسن و ایبوپروفن خودداری گردد.

همچنین باید گفت به جز روش‌های درمانی که توسط پزشک تجویز می‌شود، چندین راهکار خانگی نیز برای درمان هایپر شدن وجود دارد که بخشی از آن به رژیم غذایی بیمار مربوط است. به طور مثال، مصرف 2 تا 3 عدد سفیده تخم مرغ در روز یا خوردن خوراکی های شور برای بهبود این عارضه مفید بوده و حتی به منظور جلوگیری از یبوست می‌بایست مایعات فراوان، میوه و سبزیجات مصرف کرد.

یکی دیگر از راهکارهای درمان خانگی هایپر شدن تخمدان، تغییر سبک زندگی می‌باشد که این امر با حفظ وزن نرمال و اندازه‌گیری روزانه دور شکم، پرهیز از فعالیت‌های فیزیکی سنگین و پرهیز از مقاربت جنسی به منظور پاره نشدن کیست تخمدان همراه است.

تحریک تخمدانی در چه مواقعی مضر یا مفید است؟

باید دانست که در صورت باردار شدن در طول دوره درمان ناباروری با هورمون گنادوتروپین جفتی انسان یا همان HCG، وضعیت سندرم OHSS بدتر می‌شود؛ چراکه علاوه بر هورمون تزریقی، خودِ بدن هم HCG ترشح می‌کند و افزایش این هورمون در خون عوارض شدیدی را در پی خواهد داشت.

بنابراین، صرفاٌ بانوانی می‌توانند از روش تحریک تخمدانی استفاده کنند که با مشکلاتی از قبیل ناهنجاری تخمک‌گذاری و عدم تخمک‌گذاری مواجه هستند. همچنین، تحریک تخمدانی به عنوان یک روش کمکی مفید قبل از تلقیح درون رحمی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بهترین زمان مراجعه به پزشک

در صورت استفاده از روش‌های درمان ناباروری و مشاهده هر گونه از علائم ذکر شده در طول درمان (حتی علائم بسیار خفیف)، می‌بایست پزشک را از موضوع مطلع کرد تا اقدامات لازم جهت پیشگیری از عارضه‌های بیشتر انجام شود. برای این کار بهتر است فهرستی از علائم و نیز لیستی از دوزهای داروها، مکمل‌ها و ویتامین‌های مصرفی را تهیه کرد و در اختیار پزشک قرار داد.

به علاوه ضروری است که در هنگام مراجعه به پزشک، به صحبت‌های وی به دقت گوش داده، سؤالات مهم خود را پرسیده و اطلاعات مهم را یادداشت نموده تا بتوان به بهترین نحو بر عوارض و پیشرفت سندرم تحریک بیش‌ از حد تخمدان جلوگیری کرد.