پیچ خوردگی تخمدان؛ علائم، عوارض و راه های درمان

یکی از بیماری‌های شایع بانوان در سنین باروری، عارضه پیچ خوردگی تخمدان یا تورشن تخمدان (Ovarian Torsion) است که در صورت پیچ خوردگی ناگهانی تخمدان به دور بافت‌های اطراف خود به وقوع می‌پیوندد و موجب اختلال در خون‌رسانی به این اندام حیاتی می‌گردد.

این عارضه با درد بسیار همراه است که با مشاهده علائم آن می‌بایست سریعاً به مراکز درمانی مراجعه کرد، درغیراین‌صورت باعث از دست دادن تخمدان می‌شود. از آنجایی که احتمال وقوع تورشن تخمدان در هر خانمی وجود دارد؛ لذا در این مقاله به توضیح علائم، تشخیص و درمان این عارضه پرداخته شده است.

علائم تورشن یا پیچ خوردگی تخمدان چیست؟

علائم پیچ خوردگی تخمدان ممکن است با سایر عارضه‌ها نظیر آپاندیسیت، بیماری التهاب معده‌ای_روده‌ای، سنگ کلیه و یا عفونت مجاری ادراری مشابه باشد و فرد را به اشتباه بیندازد؛ اما باید دانست که در تورشن تخمدان چند علامت با هم، به‌صورت ناگهانی و بدون هیچ علت قبلی شروع می‌شود.

ازجمله این علائم می‌توان به شروع درد شدید به یکباره و با شدت بسیار زیاد اشاره کرد که گاهی درد می‌تواند آنقدر زیاد باشد که منجر به ناتوانی در راه رفتن و ایستادن فرد شود. این نوع درد در صورت تداوم با حالت تهوع، استفراغ و گرفتن عضلات زیر شکم همراه است. همچنین درد شدید لگن، تب و خونریزی غیرطبیعی نیز در صورت بروز تورشن تخمدان مشاهده می‌شود.

تکرار علائم پیچ خوردگی تخمدان به مدت چندین هفته، نشان‌دهنده تلاش تخمدان برای برگشت به حالت قبلی خود است که در چنین شرایطی فرد دردِ رفت و برگشتی در قسمت پایین شکم خود را احساس می‌کند.

اشاره به این نکته ضروری است که علائم پیچ خوردگی تخمدان همیشه با درد همراه می‌باشد و در صورتی که فرد حالت تهوع و یا استفراغِ بدون درد داشته باشد، احتمال بروز ناهنجاری دیگری وجود دارد. بدیهی است که در هرحال، تشخیص نهایی به عهده پزشک می‌باشد.

علل پیچ خوردگی تخمدان

اگرچه پیچ خوردگی تخمدان در زنان در سنین باروری شایع‌تر است؛ اما گاهی در سنین نوزادی تا زنان یائسه نیز مشاهده می‌شود. بر اساس منابع، علت اصلی تورشن تخمدان، ناپایداری تخمدان است. به‌طورمثال، وجود کیست یا توده در داخل تخمدان می‌تواند تعادل وزن تخمدان را به‌هم بزند و باعث جابه‌جایی و چرخش ناگهانی تخمدان در اطراف رباط‌های نگهدارنده شود.

ازاین‌رو، افراد دارای کیست تخمدان با انجام حرکات ورزشی سنگین، ریسک پیچش تخمدان را افزایش می‎دهند. ازجمله سایر علل پیچ خوردگی تخمدان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• بارداری؛ به‌خصوص سه‌ماهه نخست بارداری به دلیل وجود کیست‌های جسم زرد
• افزایش سطح هورمون‌ها در دوره بارداری؛ مؤثر در شل شدن رباط‌های نگهدارنده تخمدان‌ها
• تکنیک‌های کمک‌باروری (ART)
• مصرف داروهای هورمونی برای درمان ناباروری؛ مؤثر در بزرگ شدن تخمدان‌ها
• بلند بودن لوله‌های رحمی یا رباط‌های تخمدان (ساقه های فیبری متصل کننده تخمدان به رحم)
• بستن لوله‌های رحم

چه کسانی بیشتر در معرض پیچ خوردگی تخمدان هستند؟

همان‌طور که ذکر شد، موارد پرخطر پیچ خوردگی تخمدان اغلب به زنان بالغ در سنین باروری مربوط می‌شود. بااین‌حال، شرایط جسمانی خاص و برخی بیماری‌ها یا آسیب‌ها ممکن است این عارضه را در دختران نابالغ نیز به وجود آورد.

در میان بانوانی که دارای کیست هستند، آن گروهی بیشتر در معرض پیچ‌خوردگی تخمدان قرار دارند که کیست‌های آن‌ها روی دیواره بیرونی تخمدان شکل گرفته باشد. درواقع تخمدان‌ها همچون یک توپ روی ریسمان، به رحم و دیواره‌های لگن متصل‌اند و وزن کیست‌های خارجی آن‌ها می‌توانند به تورشن یا چرخش تخمدان منجر شود. 

کیست‌های جسم زرد نیز که اغلب در طول بارداری شکل می‌گیرند، همین اثر را روی تخمدان می‌گذارند. باید گفت پس از آزادسازی هر تخمک از فولیکول، آن فولیکول تبدیل به جسم زرد می‌شود که درصورت عدم بارداری، جذب بدن شده و به تغییر سطوح هورمون‌ها کمک می‌کند.

اما در طول حاملگی ممکن است جسم زرد به‌جای تجزیه، پر از خون و مایع شود و با ایجاد یک کیست تخمدان، روی چرخش آن اثر بگذارد. علاوه بر موارد فوق، افراد دارای سندرم تخمدان پلی کیستیک نیز بیش از دیگران در معرض خطر تورشن تخمدان هستند.

چگونه لقاح آزمایشگاهی موجب تورشن تخمدان می‌شود؟

در روش لقاح آزمایشگاهی یا تکنیک‌های کمک‌باروری (ART)، داروهای هورمونی جهت تحریک تخمک‌گذاری باید مصرف شود که این هورمون‌ها موجب بزرگ شدن تخمدان و یا تشکیل کیست تخمدان شده و ریسک پیچش تخمدان را بالا می‌برد.

بنابراین، افرادی که از روش‌های کمک‌باروری نظیر آی‌وی‌اف استفاده می‌کنند می‌بایست قبل از شروع درمان، از عوارض احتمالی آن‌ها آگاه شوند و در صورت مشاهده علائم مشکوک به پزشک مراجعه نمایند.

بیشتر بخوانید: معرفی عوارض آی وی اف برای مادر و جنین

تشخیص پیچ خوردگی تخمدان

به‌طورکلی، پزشک صرفاً با انجام عمل جراحی می‌تواند پیچ خوردگی تخمدان را کاملاً تأیید کند؛ اما به غیر از روش جراحی، روش‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌توان تا حدودی به تورشن تخمدان پی برد و سپس آزمایشات تکمیلی را جهت تأیید موضوع به کار برد.

در اولین قدم، پزشک پس از گرفتن شرح حال بیمار، به معاینه شکم و لگن می‌پردازد و در معاینه به دنبال نقطه حساس درد یا لمس یک توده است. در صورت مشکوک شدن به مشکلی، پزشک راه‌های زیر را جهت بررسی دقیق‌تر به کار می‌گیرد:

• سونوگرافی اولتراسوند واژینال؛ جهت بررسی دقیق تخمدان، رحم و لوله فالوپ
• سونوگرافی شکمی
• آزمایش کامل شمارش خون (CBC)؛ جهت اندازه‌گیری تعداد گلبول‌های سفید بدن
• آزمایش ادرار
• سی تی اسکن یا ام آر آی؛ جهت اطمینان خاطر از تشخیص درست

درمان تورشن تخمدان چگونه است؟

در گذشته، پس از تشخیص تورشن تخمدان، پزشکان تخمدان را با جراحی برمی‌داشتند؛ اما امروزه به دلیل نقش حیاتی این عضو در بدن خانم‌ها، پزشکان با جراحی سعی در باز کردن پیچ خوردگی تخمدان دارند. هرچند که این نوع جراحی نیز ممکن است در برخی موارد نادر با عوارضی نظیر لخته شدن خون، عفونت و عوارض مختلف بیهوشی همراه باشد.

برخی از روش‌های جراحی تورشن تخمدان به شرح زیر می‌باشد:

• لاپاراسکوپی (Laparoscopy): عمل لاپاراسکوپی که به صورت سرپایی انجام می‌گیرد، پزشک ابتدا بیمار را بیهوش عمومی می‌کند و از طریق یک برش کوچک در زیر شکم، ابزار مخصوصی را وارد تخمدان می‌کند و آن را به حالت اولیه برمی‌گرداند. از آنجایی که بعد از جراحی لاپاراسکوپی احتمال چسبندگی بعد از جراحی کاهش می‌یابد؛ لذا این روش برای دختران مجرد و بانوان باردار مناسب می‌باشد.
• لاپاراتومی (Laparotomy): در این روش، پس از ایجاد برش بزرگی در زیر ناف و باز کردن شکم، پزشک تخمدان را می‌چرخاند و به جای اولیه خود بازمی‌گرداند. لاپاراتومی با بیهوشی کامل انجام می‌گیرد و فرد باید یک شب در بیمارستان بستری باشد.
• اوفورکتومی (Oophorectomy): در مواردی که مدت‌زمان زیادی از پیچ خوردگی تخمدان گذشته و دچار مرگ شده، پزشک به کمک روش اوفورکتومی، تخمدان معیوب را از بدن خارج می‌کند.
• سالپینگو اوفورکتومی (Salpingo-oophorectomy): در صورتی که در اثر عدم درمان به‌موقع تورشن تخمدان، علاوه بر بافت تخمدان، لوله‌های فالوپ نیز از بین رفته باشد، پزشک به کمک روش سالپینگو اوفورکتومی اقدام به خارج‌سازی تخمدان و لوله‌های فالوپ می‌کند.

 لازم به ذکر است که بعد از جراحی تخمدان پیچ‌خورده، پزشک جهت کمک به کاهش درد، داروهایی نظیر استامینوفن، ناپروکس و ایبوبروفن را برای بیمار تجویز کند. همچنین مصرف داروهای هورمونی و یا داروهای پیشگیری از بارداری نیز در برخی مواقع جهت جلوگیری از عود مجدد بیماری برای فرد تجویز می‌شود.

بیشتر بخوانید: کدام بیماری های رحم و تخمدان باعث ناباروری می شود؟

درمان پیچ خوردگی تخمدان در طول بارداری چگونه است؟

جهت درمان پیچ خوردگی رحم در طول بارداری می‌بایست همزمان مراقب سلامت مادر و جنین بود. گفته می‌شود با انجام لاپاراسکوپی در سه‌ماهه نخست بارداری، خطر از دست رفتن جنین کمتر است. همچنین وجود تورشن تخمدان در سه‌ماهه اول بارداری، نیاز به تجویز پروژسترون مکمل دارد.

درطول سه‌ماهه دوم و سوم بارداری هم پیچ خوردگی تخمدان به کمک روش لاپاراتومی درمان می‌شود که خطر زایمان زودرس را به دنبال دارد. در صورتی که کیست جسم زرد عامل تورشن تخمدان در طول بارداری باشد و جفت هم به اندازه کافی رشد نکرده باشد؛ لذا تخلیه یا خارج‌سازی تخمدان موجب از بین رفتن بارداری می‌شود.

بعد از پیچ خوردگی تخمدان چه باید کرد؟

در اغلب موارد می‌توان روند درمان را بدون نیاز به خارج‌سازی تخمدان‌ها طی کرد و سلامت و قدرت باروری خود را حفظ نمود. در واقع جراحان تلاش می‌کنند تخمدان‌ها و لوله‌های فالوپ را حفظ کنند تا مشکلی در توانایی فرزندآوری زنان ایجاد نشود.

بااین‌حال در صورت نیاز ضروری به تخلیه تخمدان‌ها، همچنان شانس حاملگی با روش‌های مختلف وجود دارد. لازم به ذکر است که موفقیت عمل جراحی، به مواردی نظیر مدت‌زمان پیچ‌خوردگی و علت پیچش بستگی دارد.

مراقبت های بعد از عمل تورشن تخمدان

مدت‌زمان بهبودی بعد از عمل تورشن تخمدان به نوع جراحی بستگی دارد. به طور مثال، پس از عمل لاپاراسکوپی، بیمار به یک روز بستری شدن نیاز دارد؛ درحالی که پس از جراحی باز شکم به دو روز (یا بیشتر) استراحت نیاز است. نکات مهم جهت بهبود بعد از عمل تورشن یا پیچ خوردگی تخمدان به شرح زیر می‌باشد:

• استراحت قبل از عمل و در طول دوران بهبودی از اولین توصیه‌های پزشکان به شمار می‌رود.
• در برخی موارد، احساس درد داخل نای، گلودرد یا خشونت صدا بعد از عمل تورشن تخمدان ممکن است به دلیل جای‌گذاری لوله درون نای در طول بیهوشی باشد که در این صورت، مصرف آبنبات و یا قرص‌های گلو در کاهش درد مؤثر است. همچنین، انجام تمرینات تنفسی نظیر کشیدن نفس‌های عمیق و آرامش‌بخش و یا سرفه می‌تواند در جلوگیری از مشکلات تنفسی مؤثر واقع شود.
• بعد از عمل تورشن تخمدان بهتر است تغذیه را ابتدا با مایعات آغاز نموده و سپس در صورت توانایی هضم مایعات، می‌توان رژیم غذایی معمول را از سر گرفت.
• از بلند کردن اشیای سنگین یا ورزش کردن بعد از عمل باید پرهیز شود.
• رعایت بهداشت فردی اعم از بهداشت ناحیه ادراری، تناسلی و شستشوی دست‌ها با آب و صابون از دیگر مراقبت‌های بعد از عمل به شمار می‌رود.
• از حمام کردن و پوشیدن لباس تنگ یا تهیه شده از الیاف مصنوعی پس از عمل تورشن تخمدان باید پرهیز نمود؛ چراکه احتمال عفونت وجود دارد.
• با مصرف مواد غذایی فیبردار، میوه‌ها و سبزیجات می‌بایست از بروز یبوست جلوگیری کرد و در صورت لزوم، جهت درمان یبوست اقدام نمود و دارو مصرف کرد.
• مراقبت از زخم شامل تمیز کردن زخم، خشک نگه داشتن ناحیه عمل و تحت نظر گرفتن نشانه‌های عفونت نیز از دیگر نکات مورد توجه پس از عمل محسوب می‌شود.
• در صورت احساس درد، مشاهده خونریزی از محل حراجی و یا خیس شدن پانسمان باید پرستار بخش را از وضعیت آگاه کرد تا اقدامات لازم انجام شود.
• عدم استفاده از تامپون در دوران بهبودی و عدم رابطه جنسی نیز در دوران بهبودی پس از عمل تخمدان توصیه می‌شود. هرچند که در صورت تأیید پزشک می‌توان یک هفته پس از عمل، فعالیت جنسی را از سر گرفت.

عوارض پیچ خوردگی تخمدان

یکی از شایع‌ترین عواقب پیچ خوردگی تخمدان، عارضه نکروز (necrosis) است. نکروز به معنی مرگ بافت تخمدان به دلیل از دست دادن خون است که باید تخمدان آسیب‌دیده را با جراحی برداشت؛ درغیر‌این‌صورت ممکن است منجر به عفونت تخمدان و به تبع آن، آبسه یا پریتونیت (peritonitis) شود.

شایان ذکر می‌باشد که افراد پس از تجربه تورشن تخمدان می‌بایست به منظور اطمینان از بهبودی تخمدان و دریافت خون کافی، به صورت منظم به پزشک مراجعه نمایند.

بیشتر بخوانید: تنبلی تخمدان چیست و چگونه تشخیص داده می شود؟

آیا می‌توان از پیچ خوردگی تخمدان پیشگیری کرد؟

همان‌طور که ذکر شد، پیچ خوردگی تخمدان به یکباره رخ می‌دهد؛ لذا امکان پیشگیری از آن وجود ندارد. البته باید دانست که با بالارفتن سن و نزدیک شدن به سن یائسگی، به دلیل اینکه اندازه تخمدان‌ها کوچک‌تر می‌شود، احتمال پیچ خوردگی آن‌ها کمتر می‌شود؛ اما به صفر نمی‌رسد و هنوز احتمال وقوع این عارضه در خانم‌های یائسه نیز وجود دارد.

شایان ذکر می‌باشد که افراد مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک با معاینات منظم و اقدام به درمان به‌موقع این سندرم و نیز اجتناب از انجام فعالیت‌ها و ورزش‌های سنگین می‌توانند احتمال وقوع پیچ خوردگی تخمدان را در خود کاهش دهند.

در ضمن، مراجعه به پزشک با مشاهده هرگونه علائم مشکوک و به تعویق نینداختن درمان می‌تواند در حفظ و بقای تخمدان‌ها مؤثر باشد.

کلام آخر

هرچند عارضه پیچ خوردگی تخمدان قابل پیشگیری نیست؛ اما با افزایش سن و با گذشت سنین باروری، احتمال وقوع آن کمتر می‌شود. بدیهی است که در صورت پلی‌کیستیک بودن تخمدان، فرد مستعد ابتلا به تورشن تخمدان است. درنتیجه، برای درمان پیچ خوردگی تخمدان باید به صورت اورژانسی و فوری وارد عمل شد تا بتوان هر دو تخمدان را نگه داشت و مشکلات بیشتری گریبانگیر فرد نشود.