تأثیر تعداد و اندازه فولیکول ها برای بارداری

فولیکول بخشی از ساختار تخمدان ها را تشکیل می دهد و تخمک سلولی است که به صورت منظم و در طول سیکل پریود در دیواره داخلی فولیکول ایجاد و بالغ می شود. در واقع می توان گفت فولیکول همانند یک ساک، سلول تخمک در تخمدان را احاطه کرده است. پس فولیکول، سلول تخم یا اووسیت نیست. زمانی که فولیکول از طریق هورمون ها تحریک و بزرگ شود، از مایعی پر خواهد شد. تخمک در حالی که به یکی از دیواره های فولیکول متصل است در داخل فولیکول شروع به رشد می کند. زمانی که فولیکول کاملاً بالغ شد، پروسه تخمک گذاری آغاز می شود. در این مرحله فولیکول، تخمک را رها می کند و تخمک رها شده به سمت لوله های رحمی حرکت می کند.

هر نوزاد دختر با تعداد مشخصی تخمک در تخمدان خود متولد می شود. در واقع هر جنین دختر، در هفته اول دارای یک تعداد مشخص سلول تخمک می باشد که با شروع دوره قاعدگی، هر ماه یکی از این تخمک ها در داخل فولیکول بالغ شده و از آن آزاد می شود؛ به همین علت با افزایش سن، تعداد تخمک ها یا در واقع همان ذخیره تخمدان و شانس بارداری کاهش می یابد.

اندازه فولیکول نرمال و بالغ برای بارداری و تخمک گذاری حدود ۱۸ تا ۲۴ میلی متر است. در هر سیکل تعدادی از فولیکول ها بالغ می شوند اما تنها در هر ماه یک فولیکول پروسه بالغ شدن را طی کرده و تخمک آزاد می کند و مابقی فولیکول ها تحلیل می روند.

فولیکول ها محل ذخیره تخمک ها در تخمدان هستند که وظیفه تولید هورمون های پروژسترون و استروژن را نیز به عهده دارند. این فولیکول ها در هر سیکل رشد کرده و در نهایت از میان آن ها یک تخمک بالغ و رها می شود. این فرآیند آغاز پروسه بارداری برای یک خانم است.

آشنایی با فولیکول‌های آنترال نقش مهمی در تشخیص میزان ذخیره تخمدان دارد. باید گفت که فولیکول‌های اولیه در ابتدای رشد خود، ابعاد بسیار کمی دارند و با اندازه‌ای حدود ۲۵ میکرومتر، حتی توسط سونوگرافی نیز قابل‌تشخیص نیستند. این فولیکول‌ها در تعداد زیاد، هرروز با سیگنال‌های هورمونی شروع به رشد می‌کنند و اندک‌اندک برخی از آن‌ها از بین می‌روند؛ تا جایی که تنها تعدادی از فولیکول‌ها به ابعاد بزرگ‌تری در حدود ۲ تا ۱۰ میلی‌متر می‌رسند. طی چنین وضعیتی که به مرحله سوم رشد فولیکول معروف است، حفره‌ای پر از مایع به نام آنتروم در فولیکول ایجاد می‌شود و بدین ترتیب، «فولیکول آنترال» نام می‌گیرد. باید گفت که هر چه تعداد فولیکول‌های آنترال تخمدان بیشتر باشد، میزان ذخیره تخمدانی و درنتیجه شانس باروری نیز بالاتر است. ضمناً برای تشخیص تعداد فولیکول آنترال موجود در تخمدان می‌توان علاوه بر سونوگرافی، از آزمایش خون جهت تعیین سطح هورمون ضد مولر (AMH) بهره برد.

یکی از فولیکول‌های آنترال که نهایتاً برای تخمک‌گذاری انتخاب می‌شود، فولیکول غالب نام دارد که از ابعاد و سرعت رشد بالاتری نسبت به دیگر فولیکول‌ها برخوردار است. با از بین رفتن سایر فولیکول‌ها طی فرایند آترزی فولیکولی، فولیکول بالغ یا گراف آماده تخمک‌گذاری می‌گردد. به عبارتی، در صورت مشاهده این فولیکول که ابعادی بین ۲۲ تا ۲۴ میلی‌متر _و گاهی ۱۸ تا ۳۶ میلی‌متر_ دارد، می‌توان رخ دادن تخمک‌گذاری را پیش‌بینی کرد.

بااین‌حال، باید توجه نمود که تمام موارد ذکرشده به فرایند طبیعی تخمک‌گذاری اشاره دارد؛ اما در صورت تحریک تخمک‌گذاری با داروهای هورمونی همچون HCG، تعداد بیشتری از فولیکول‌های آنترال رشد می‌یابند. این تکنیک به‌عنوان یک روش کمک‌باروری، برای انتخاب بالغ‌ترین تخمک جهت لقاح با اسپرم به کار می‌رود.

برای تشخیص کافی بودن ذخیره تخمدان و میزان فولیکول‌های مناسب جهت باروری، راه‌های مختلفی وجود دارد. این روش‌ها شامل تست هورمونی _از قبیل هورمون‌های FSH، AMH، LH، استرادیول و…_، انجام شکل‌های مختلف سونوگرافی واژینال و همچنین تکنیک‌های شمارش تعداد فولیکول‌ها می‌شود. برای تشریح این روش باید گفت که در ۵ روز نخست چرخه تخمک‌گذاری، تعداد فولیکول‌های آنترال هر تخمدان همراه با نحوه رشد و تکامل آن‌ها طی چرخه‌های طبیعی یا تحریک‌شده اندازه‌گیری می‌شود. تعداد فولیکول‌های کمتر از ۶ عدد به معنی ذخیره تخمدان کم، بین ۶ تا ۱۰ عدد نشان‌دهنده ذخیره تخمدان طبیعی و کافی و بیش از ۱۲ عدد هم نمایان‌گر ذخیره تخمدان زیاد است. ‌واکنش‌های نامناسب به درمان‌های باروری، در بانوان دارای ذخیره تخمدان کم یا زیاد دیده می‌شود؛ لذا معمولاً بارداری تا زمان رسیدن ذخیره تخمدانی به حد طبیعی، به تعویق می‌افتد.

در شروع هر سیکل، حدود ۱۲ تا ۲۰ فولیکول دارای تخمک نارس در اثر هورمون FSH شروع به رشد می کنند تا فولیکول ثانویه ایجاد شود. در روز نهم چرخه قاعدگی تنها یک فولیکول ثانویه باقی مانده و مابقی از بین می روند. فولیکول باقی مانده به عنوان فولیکول غالب، مقدار زیادی هورمون استرادیول تولید می کند و در روز ۱۴ سیکل پریود، ترشح هورمون LH افزایش یافته و این امر سبب تبدیل فولیکول ثانویه یا ثالثیه می شود که در حدود ۲۴ تا ۳۶ ساعت بعد تخمک را رها می کند.

سیکل قاعدگی را می توان به دو بخش قبل از تخمک گذاری و بعد از تخمک گذاری تقسیم کرد:

• قبل از تخمک گذاری

در بازه قبل از تخمک گذاری، فولیکول ها در تخمدان شروع به رشد می کنند. بافت اطراف این فولیکول، عامل ترشح هورمون استروژن می باشد. استروژن با گردش در دهانه رحم سبب تولید موکوس و رشد بافت رحم برای ایجاد مکانی مناسب جهت لقاح تخمک و اسپرم می شود. موکوس ماده ای است که حرکت اسپرم به سمت لوله های فالوپ را تسهیل می کند.

• بعد از تخمک گذاری

در زمان تخمک گذاری، غده هیپوفیز سبب ترشح هورمون LH می شود. ترشح این هورمون دستور رها شدن تخمک را صادر می کند؛ بعلاوه LH سبب ترشح هورمون پروژسترون از فولیکول نیز می شود. اگر لقاح تخمک و اسپرم اتفاق بیفتد، ترشح این هورمون امتداد پیدا می کند. سلول حاصل از ترکیب تخمک و اسپرم سبب ترشح هورمون HCG می شود که این هورمون باعث ادامه پیدا کردن ترشح هورمون پروژسترون و استروژن نیز می گردد. حال در صورتی که بارداری رخ ندهد، ترشح پروژسترون کاهش یافته و دیواره رحم فرو می ریزد و خونریزی دوره پریود آغاز می شود.

برخلاف برخی تصورات، اندازه فولیکول نیز هیچ نقشی در جنسیت جنین ندارد و مسئله‌ای کاملاً متفاوت محسوب می‌شود. باید گفت که جنس نوزاد بر اساس نحوه تقسیم شدن کروموزوم‌ها مشخص می‌گردد. هر سلول، ۲۳ جفت (۴۶ عدد) کروموزوم را در برمی‌گیرد که یک جفت از آن‌ها، کروموزوم‌های جنسی می‌باشد. لذا جفت XX باعث ایجاد جنین دختر و جفت XY باعث شکل‌گیری جنین پسر می‌شود.

در خصوص نحوه شکل‌گیری این ترکیب باید ذکر کرد که طی فرایند تولید اسپرم (اسپرماتوژنز) و تقسیم شدن یک سلول به دو سلول با ۲۳ کروموزوم، یک مجموعه شامل کروموزوم X و دیگری حاوی کروموزوم Y می‌شود. به‌علاوه، سلول‌های تخمک تنها از کروموزوم X برخوردار است. لذا در صورت ترکیب مجموعه اول با تخمک، نوزاد دختر و در صورت ترکیب مجموعه دوم، نوزاد پسر شکل می‌گیرد. در چنین شرایطی اندازه فولیکول نیز نقشی در تعیین جنسیت نخواهد داشت.