داروهای آی وی اف چیست؟
درمان نابارورییکی از اصلیترین روشهای درمان ناباروری که با انجام لقاح در آزمایشگاه و انتقال جنین به رحم مادر صورت میگیرد، آی وی اف (IVF) نام دارد. تکنیک IVF یک روش چندمرحلهای است که طی آن از داروهای مختلفی استفاده میشود. از آنجایی که انتخاب نوع و میزان دارو براساس سن بیمار، پروتکلهای تجویزی و نتایج آزمایشهای بیمار صورت میگیرد؛ لذا در استفاده از داروهای آی وی اف باید نهایت دقت را مدنظر قرار داد.
بهطورکلی، داروهای آی وی اف به دو دسته تزریقی و خوراکی تقسیم میشوند. این داروها هورمونهای اثرگذار بر تخمکگذاری را تحت تأثیر قرار میدهند. استفاده از این داروها در کنار روشهای کمکباروری، سبب افزایش شانس باروری میشود. لازم به ذکر است تمامی داروها باید با تجویز پزشک مصرف شود.

روند استفاده از داروها در طول ای وی اف
در مرحله تحریک تخمدان برای انجام عمل IVF، داروهایی همچون مهارکنندههای هورمونهای استروئیدی _ازجمله کلومیفن سیترات، LH و FSH_ و داروهای آنالوگ هورمونهای آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) استفاده میشود و فرد تحت سونوگرافی ترانس واژینال دورهای قرار میگیرد.
درصورت نیاز به استفاده از آگونیست GnRH جهت مهار هیپوفیز، باید این دارو را قبل از تحریک تخمدان و در مرحله فاز لوتئال تجویز نمود. ضمناً مصرف داروهای کلومیفن سیترات یا گنادوتروپینها، پس از شروع قاعدگی آغاز میگردد. با انجام دارودرومانی، حجم تخمدان و تعداد فولیکولها ازطریق سونوگرافی بررسی میشود؛ چرا که وجود ۱ تا ۳ تخمک به قطر ۱.۷ الی ۲ سانتیمتر و سطح استرادیول ۵۰۰ نانوگرم در لیتر، نشانه تحریک تخمدان میباشد.
پس از آن، پزشک از داروی HCG برای آزاد کردن تخمکهای بالغ و استخراج آنها جهت لقاح آزمایشگاهی استفاده میکند. با وقوع لقاح در آزمایشگاه، اغلب پس از ۳ الی ۵ روز میتوان جنین را به رحم مادر انتقال داد و سپس بهمنظور تقویت لانهگزینی، از داروی پروژسترون برای بیمار استفاده نمود.

لازم به ذکر است که مصرف داروهای باروری، نقش قابل ملاحظهای در افزایش شانس بارداری و زایمان موفق زنان دارد؛ اما باید استفاده از آنها صرفاً تحت نظر پزشک و به تشخیص وی انجام گیرد. درکل، پس از یک سال تلاش ناموفق برای بارداری باید استفاده از روشهای کمکباروری نظیر آی وی اف و مصرف داروهای آی وی اف در زنان زیر ۳۵ سال آغاز شود؛ ولی زنان بالای ۳۵ سال میتوانند پس از ۶ ماه عدم بارداری از این روشها کمک بگیرند.
داروهای تحریک کننده تخمدان
از رایج ترین داروهای آی وی اف، داروهای تحریک تخمدان برای تخمک گذاری می باشد. این داروها سبب آزاد شدن بیش از یک تخمک بالغ در زمان تخمک گذاری می شوند؛ اغلب این داروها در خلال پروسه های کمک باروری تجویز می شوند. برخی از این داروها عبارتند از:
قرص های کلومیفن سیترات؛ داروی تحریک تخمک گذاری
نام تجاری این دارو کلومید یا سروفن میباشد که از مهم ترین قرص های قبل از IVF محسوب میشود. این دارو سبب انتشار هورمونهایی نظیر FSH، آزادکننده گنادوتروپین و LH و درنتیجه تحریک تخمدان برای آماده کردن تخمک میشود. درصورت اختلال تخمکگذاری میتوان کلومیفن را به تنهایی، بهصورت ترکیبی با هورمونهای محرک فولیکول (آمپولهای تحریک تخمدان) و یا همراه با تلقیح اسپرم به داخل رحم (IUI) استفاده کرد.
شروع مصرف این دارو اغلب از روز سوم تا روز پنجم عادت ماهانه بوده و به مدت ۵ روز مصرف میشود. تقریباً ۷ روز پس از پایان مصرف این قرص، تخمکگذاری با تزریق آمپول HCG آغاز میشود. پیش از مصرف کلومیفن سیترات باید فرد تحت سونوگرافی قرار گیرد تا وضعیت تخمدانها و فولیکولها و همچنین عدم وجود کیست تخمدانهای وی مشخص گردد.
با آغاز دارودرمانی نیز سونوگرافی واژینال جهت بررسی روند درمان انجام میشود. لازم به ذکر است که کلومیفن را نباید طی بیش از ۶ الی ۱۲ دوره مصرف نمود.
عوارض جانبی کلومیفن
ازجمله عوارض جانبی قرصهای کلومیفن میتوان به احساس پری و درد شکم، کجخلقی، برافروختگی، اختلال بینایی، ایجاد کیست جدید یا بزرگ شدن کیستهای قبلی، افزایش ریسک حاملگی دوقلو و… اشاره کرد. از آنجایی که کلومیفن میتواند موجب سندرم تحریک بیشازحد تخمدانها (OHSS) گردد، مصرف آن در افراد مبتلا به تخمدان پلیکیستیک باید با احتیاط صورت گیرد یا با داروهای دیگر جایگزین شود.
تزریق هورمون HCG؛ مهم ترین آمپول آی وی اف
این داروی هورمونی که به عنوان آمپول آی وی اف شناخته شده در کنار دیگر داروهای درمان ناباروری، برای تحریک تخمک گذاری تجویز می شود. دوز مصرفی داروهای IVF در همه افراد یکسان نیست و تعیین مقادیر آن به عواملی همچون سن فرد، نتایج آزمایشها، نتیجه سونوگرافی و... بستگی دارد.
آنچه به آمپول آی وی اف شهرت یافته، در واقع هورمون hCG است که تزریق آن یکی از مراحل مهم آی وی اف به شمار میرود. این دارو به صورت تزریق درون عضله ای مورد استفاده قرار می گیرد. تزریق آمپول hCG به راحتی انجام می پذیرد و فرد می تواند با یک آموزش ساده آن را در منزل نیز انجام دهد.
با تزریق آمپول hCG یا اوویترل، روند تخمکگذاری در تخمدانها تحریک میشود و بدین ترتیب میزان ترشح هورمون لوتئینهکننده (LH) افزایش مییابد. داروی hCG را باید یک روز پس از مصرف آخرین دوز منوترپین یا دیگر آنالوگهای گنادوترپین، به صورت عضلانی تزریق کرد.
لازم به ذکر است که آمپول hCG در دوزهای ۵۰۰۰ IU و ۱۰۰۰۰ IU توزیع میگردد و معمولاً هر ویال آن حاوی ۱۰۰۰۰ IU از هورمون hCG میباشد. از جمله عوارض احتمالی تزریق hCG باید به حالت تهوع، استفراغ، سردرد، درد شکم، احساس افسردگی، خستگی مفرط، تورم، بزرگ شدن سینهها و گاهی بروز سندرم تحریک بیش از حد تخمدان اشاره کرد.
قرص های لتروزول (Letrozol): آناستروزول
بسیاری از پزشکان با توجه به تأثیر این قرص در بارداری، برای تحریک تخمک گذاری از لتروزول استفاده می کنند و آن را جایگزین خوبی برای قرص کلومیفن می دانند. از لتروزول برای درمان تخمدان پلی کیستیک، زنان مقاوم شده در برابر کلومیفن و نیز درمان ناباروری استفاده می شود:
- زنان مبتلا به تنبلی تخمدان:
در بانوان مبتلا به تنبلی تخمدان، تخمدان ها بزرگ تر از اندازه طبیعی خود می شوند و به دلیل وجود تعداد زیادی کیست کوچک، تخمک هایی نابالغ آزاد می کنند.
اغلب در افراد مبتلا به تنبلی تخمدان که بدن آنها نسبت به درمان با قرص کلومیفن جواب نداده است، از قرص لتروزول استفاده می شود. تحقیقات نشان داده میزان تحریک تخمدان با استفاده از قرص لتروزول نسبت به کلومیفن، ۳ درصد بیشتر است. به علاوه زنانی که برای درمان تنبلی تخمدان خود از قرص لترزول استفاده می کنند، به نسبت زنانی که از قرص کلومیفن استفاده می کنند فرزندان سالم تری به دنیا می آورند.
- افراد مقاوم شده به کلومیفن:
در صورتی که فرد، بعد از سه دوره مصرف کلومیفن و افزایش دوز آن پاسخ مناسبی برای درمان دریافت نکند و نتواند تخمک های بالغ برای باروری تولید نماید، پزشک برای او قرص لتروزول تجویز می کند.
- درمان ناباروری و پیش سرطان:
در بانوان مبتلا به سرطان سینه از نوع استروژنیک، مصرف داروهایی با سطح بالای استروژن به منظور باروری تخمک موجب رشد سریع تر تومور سرطان می شود. در چنین مواردی قرص لتروزول بدون افزایش سطح استروژن، به تحریک تخمدان ها و آزاد شدن تخمک بالغ کمک می کند.
درواقع لتروزول بهعنوان یک مهارکننده استروژن، مانع از تبدیل آندروژن به استروژن میشود و با تولید هورمون تحریککننده فولیکول باعث تخمکگذاری سالم در خانمها میگردد. این دارو با نام تجاری Femara، یکی از درمانهای سرطان سینه _بهویژه در زنان یائسه_ به حساب میآید و به علت عوارض کمتر نسبت به کلومیفن (کلومید)، اغلب مورد استفاده قرار میگیرد.

عوارض جانبی قرص لتروزول
باید اشاره کرد که قرص لتروزول با وجود مزایای خوب خود، عوارض جانبی و خطراتی نیز دارد که از جمله آن ها می توان به سردرد و سرگیجه، بی خوابی و خستگی، درد قفسه سینه، گر گرفتگی، درد در ناحیه شکم و کمر، درد های استخوانی و همچنین تهوع اشاره کرد.
چه کسانی نباید از قرص لتروزول استفاده کنند؟
مصرف قرص لتروزل برای اغلب بیماران ممانعتی ندارد؛ اما لازم است برخی افراد از مصرف آن پرهیز نمایند؛ از جمله:
- افراد دارای حساسیت مزمن به قرص لتروزول
- مادران شیرده
- مادران باردار
- زنان در آستانه یائسگی
- افراد زیر ۱۸ سال

زمان مصرف قرص لترزول
اگر مصرف قرص لتروزول از روز سوم قاعدگی آغاز شود، تخمک گذاری بین روزهای ۱۴ تا ۱۷ چرخه قاعدگی صورت می گیرد. در این شرایط برای ایجاد لقاح، باید در فاصله روزهای ۱۱ تا ۱۸ قاعدگی، هر روز یا یک روز درمیان رابطه جنسی برقرار کرد.
در صورت مصرف قرص از روز پنجم قاعدگی نیز تخمک گذاری بین روزهای ۱۶ تا ۱۹ قاعدگی اتفاق خواهد افتاد که بهترین زمان برای برقراری رابطه جنسی، بین روز های ۱۳ تا ۲۱ قاعدگی _به شکل هر روز یا یک روز در میان_ می باشد. لازم به ذکر است که برای تشخیص زمان تخمک گذاری، روش های زیاد وجود دارد و می توان با مشورت پزشک خود، یکی از آن ها را انتخاب نمود.
مقایسه کلومیفن و لتروزول
در مقایسه این دو داروی رایج باید گفت که فولیکول های بالغ شده با مصرف لتروزول، تعداد کمتری نسبت به مصرف کلومیفن دارد. این موضوع، شانس چند قلوزایی را برای کسانی که قرص لتروزول مصرف می کنند کاهش می دهد. به علاوه، لتروزول به نسبت کلومیفن ضخامت آندومتر بیشتری ایجاد می کند.
اویترل (Ovitrelle) کوریونیک نو ترکیب انسانی
این دارو با هدف ایجاد تخمک گذاری و بارداری، به صورت زیر پوستی در ناحیه دور ناف تزریق می شود. انتظار می رود ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از تزریق HCG تخمک گذاری انجام گیرد. امروزه HCG به دو صورت تخلیص شده از ادرار زنان باردار و نوترکیب، در بازار وجود دارد. نوع تخلیص شده آن از ادرار زنان باردار (Pregnyl-choriom) به صورت عضلانی و نوع نوترکیب آن (Ovitrelle) به صورت زیرجلدی تزریق می شود.
سیکلوژست (Cyclogest)
سیکلوژست، یک از داروهای آی وی اف و حاوی هورمون پروژسترون است؛ هورمونی که در طول پریود و مراحل اولیه حاملگی بانوان دخیل می باشد. وجود پروژسترون برای عملکرد طبیعی تولید مثل و باروری ضرورت دارد و در طول سیکل قاعدگی و دوره حاملگی، مقدار آن در بدن به صورت طبیعی کم و زیاد می شود. سیکلوژست در قالب یک شیاف، از طریق واژن یا مقعد مورد استفاده قرار می گیرد.
پس از استفاده آن، چربی موجود در شیاف ذوب و هورمون موجود در آن آزاد می گردد و بدین ترتیب توسط شبکه گسترده عروق واژن یا مقعد جذب می شود. اغلب پزشک برای جلوگیری از سقط جنین، چند روز پس از انتقال جنین در روش آی وی اف پروژسترون را به صورت تزریقی یا شیاف واژینال تجویز می کند. این هورمون سبب رشد کافی دیواره رحم و بهبود لانه گزینی جنین می شود.

نقش پروژسترون در تحریک تخمک گذاری
اگرچه گاهی پروژسترون مورد نیاز زنان باردار ازطریق مصرف داروی سیکلوژست تأمین میگردد؛ اما این هورمون بهطور طبیعی توسط جسم زرد نیز تولید و ترشح میشود. درواقع جسم زرد با تولید هورمونهای پروژسترون و استروژن، به آمادهسازی مخاط رحم جهت پذیرش تخمک بارورشده و تقویت رشد رویان در رحم کمک مینماید.
درصورت کمبود پروژسترون پس از تخمکگذاری، احتمال موفقیت بارداری کاهش مییابد. بنابراین، وجود جسم زرد برای استمرار حاملگی ضرورت دارد؛ لذا تا هفته دهم بارداری به ترشح پروژسترون میپردازد و سپس تولید این هورمون توسط جفت انجام میشود.
لازم به ذکر است که آمپولهای پروژسترون اغلب بهصورت ۲۵-۵۰ mg در دسترس میباشد و بنا به تشخیص پزشک، از عصر روز پانکچر بهصورت روزانه با دوزهای ۵۰ یا ۱۰۰ میلیگرم تزریق میشود. از عوارض احتمالی مصرف این دارو باید به خونریزی خفیف، سوزش واژن، سردرد و حساسیت سینهها اشاره کرد.
متفورمین (گلوکوفاژ)
داروی متفورمین یا گلوکوفاژ، اغلب برای افراد مبتلا به تنبلی تخمدان که تغییر رژیم غذایی، کاهش وزن و ورزش منظم موجب نگه داشتن سطح قند خون آنان در وضعیت نرمال نمی شود، تجویز می گردد. همچنین این دارو مقاومت به انسولین را که از علل اختلال تخمکگذاری میباشد، کاهش میدهد؛ لذا استفاده از آن میتواند برای افراد مبتلا به سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS) مفید باشد.
قرص استرادیول
داروی استرادیول حاوی نوعی استروژن می باشد که به دو صورت قرص و آمپول در دسترس است. استروژن ها که به عنوان هورمون های زنانه در تخمدان ها تولید می شوند، در زنان سالم موجب رشد و نمو اندام جنسی، عملکرد طبیعی سیستم ادراری_تناسلی و افزایش پایداری عروق خونی می گردند.
باید اشاره کرد که این قرص در مواردی نظیر هیپوگونادیسم (کم کاری غدد جنسی)، واژینیت آتروفیک (عفونت، التهاب و خشکی واژن)، نارسایی اولیه تخمدان، درمان علائم دوره یائسگی، خونریزی رحمی و سرطان پستان و پروستات به کار می رود. استعمال دخانیات، اثر این دارو را در بدن کاهش و عوارض جانبی آن را افزایش می دهد. به علاوه استفاده طولانی مدت از این دارو بدون مصرف همزمان پروژستین، ریسک ابتلا به سرطان جداره رحم را بالا می برد.
هورمون تحریک کننده فولیکول یا FSH
این داروی هورمونی سبب تحریک تخمدان و درنتیجه تولید و رشد تخمکها شده و به صورت زیر جلدی (زیر پوست) تزریق می شود. امکان تزریق این دارو در منزل به سادگی با یک آموزش ساده امکان پذیر می باشد. باید اشاره کرد که داروی هورمون FSH نسبت به گنادوتروپین های ادراری، قدرت و تاثیرگذاری بیشتری دارد.

هورمون گنادوتروپین یائسگی انسان یا hmg
این داروی هورمونی، ترکیبی از هورمون FSH و LH بوده که یکی از قوی ترین داروهای باروری محسوب می شود. گنادوتروپین یائسگی با تحریک فعالیت تخمدانها بهویژه تحریک تخمکگذاری، در درمان انواع ناباروری همچون ناباروری بدون علت به کار میرود که حدود ۱۰ درصد از ناباروریها را شامل میشود. درصورت عدم اثرگذاری سایر درمانها، پزشک میتواند یک هورمون تحریککننده فولیکول و یک هورمون لوتئینیزه در گروه را تجویز نماید.
هورمون آزاد کننده گنادوتروپین یا gnrh
این دارو سبب تحریک و رها شدن هورمون FSH و هورمون LH از غده هیپوفیز می شود. این دارو اغلب به صورت تزریقی تجویز می شود.
معرفی عوارض دارو ها و آمپول های آی وی اف
بهطورکلی، هریک از داروهای باروری ممکن است اثرات جانبی مختلفی را برای زنان ایجاد نماید که اغلب شامل اضطراب و افسردگی، حالت تهوع و استفراغ، گرفتگی و حساسی پستانها، سردرد، چندقلوزایی، افزایش خطر سرطان تخمدان و آندومتر و… میباشد. دیگر عوارض احتمالی این داروها عبارتند از:
اختلالات بینایی
بروز برخی اختلالات بینایی همچون مشاهده نورهای چشمکزن یا معلق و تاری دید، جزو عوارض نادر داروهای لتروزول یا کلومید میباشد. در برخی موارد، چنین اختلالی با سردرد شدید همراه میشود که اغلب با قطع مصرف دارو رفع میگردد. بااینحال، درصورت بروز چنین مشکلی باید فوراً به پزشک مراجعه نمود؛ چراکه احتمال ماندگاری این عارضه وجود دارد.
بارداری خارج رحمی
وقوع بارداری خارج رحمی که عارضهای خطرناک است، جزو عوارض احتمالی داروهای گنادوتروپین محسوب میشود. بنابراین درصورت احساس درد شدید لگن حین مصرف این داروها باید بلافاصله به پزشک مراجعه کرد.
سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS)
استفاده از داروهای تحریک تخمدان با هدف افزایش تولید تخمک صورت میگیرد؛ اما تحریکپذیری بیشازحد تخمدانها ممکن است که منجربه سندرم OHSS شود که از خطرناک ترین عوارض دارو های آی وی اف است. این سندرم اغلب در طول درمان IVF یا حین استفاده از داروهای گنادوتروپین و کلومید رخ میدهد. از آنجایی که سندرم تحریک بیشازحد تخمدان در موارد نادر با لخته کردن خون و نارسایی کلیه موجب اختلال باروری و حتی تهدید زندگی فرد میشود؛ لذا باید درصورت مشاهده هرگونه علائم احتمالی به پزشک مراجعه کرد.
پیچ خوردگی تخمدان (تورشن تخمدان)
پیچخوردگی یا تورشن تخمدان از عوارض نادر OHSS است که در ۲% از زنان تحت درمان با داروی گنادتروپین رخ میدهد. درواقع، مصرف داروهای آی وی اف باعث بزرگ شدن اندازه تخمدانها و درنتیجه افزایش خطر پیچ خوردن آنها میشود که منجربه قطع خونرسانی به تخمدان میگردد. از علائم تورشن تخمدان باید به درد شدید لگن اشاره کرد و از آنجایی که احتمال تهدید باروری یا حتی خطر مرگ (در موارد نادر) وجود دارد، گاهی پزشک از جراحی یا برداشتن تخمدان برای رفع این مشکل استفاده مینماید.
عوارض جانبی مصرف داروهای تحریک تخمدان
- حساسیت
- عفونت
- تورم
- کبودی
- تحریک بیش از حد تخمدان
دیگر داروهای موثر در درمان ناباروری
سایر داروهایی که برای بهبود باروری توسط پزشک تجویز می شود عبارتند از:
- آسپرین: در برخی از موارد خاص پزشک برای کاهش خطر سقط جنین آسپرین تجویز می کند.
- هپارین: در مواردی که خانم سقط مکرر را تجربه کرده باشد، پزشک این دارو را تجویز می کند.
- مدورل: این دارو برای کمک به لانه گزینی تخمک بارور شده تجویز می شود.
- آنتاگون و ستروتاید: این دارو برای مهار تخمک گذاری زودرس توسط پزشک تجویز می شود.
- آنتی بیوتیک و داروی ضد قارچ: مصرف آنتیبیوتیکها و داروهای درمان عفونتهای قارچی، یکی دیگر از راههای درمان ناباروری مردان به حساب میآید.
- بروموکریپتین: مصرف آگونیست دوپامین، ناباروری ناشی از هایپرپرولاکتینمی را درمان میکند که موجب توقف ترشح پرولاکتین از غده هیپوفیز میشود. بنابراین، این دارو برای مردان مبتلا به هایپرپرولاکتینمی و اسپرمهای غیرطبیعی مناسب میباشد.
- ویتامین D3: حدوداً ۲۰ ng/ml از ویتامین D در خون موجب رشد مناسب جنین در رحم، تولید تخمکهای باکیفیت، افزایش شانس بارداری، افزایش شانس تولد نوزاد سالم، متعادل کردن هورمونهای جنسی استروژن و پروژسترون زنان، تنظیم عادت ماهانه و… میشود. همچنین ویتامین D به بهبود تعداد اسپرم مردان و رشد هسته هریک از اسپرمها کمک میکند.
- داروهای تقویت کننده فاز لوتئال: در فاز لوتئال که شامل بازه تشکیل کورپوس لوتئوم یا کیسه جسم زرد تا وقوع بارداری یا قاعدگی میباشد، سطح هورمون پروژسترون اهمیت زیادی دارد و باید تقویت شود. با مصرف مکمل پروژسترون، فاز لوتئال تنظیم میگردد و شانس حاملگی افزایش مییابد. همچنین استفاده از آمپول hCG باوجود احتمال بروز سندرم تحریک بیشازحد تخمدان، گزینه دیگری برای تنظیم فاز لوتئال میباشد.
- قرص جلوگیری از بارداری: حتی در طول درمان IVF نیز گاهی نیاز به استفاده از قرصهای جلوگیری از بارداری میباشد. این قرصها در شروع آی وی اف به تنظیم سیکل قاعدگی کمک میکنند.
کاربر
-سلام من35سالمه سه ساله به صورت طبیعی برای باردار شدن اقدام کردم ولی نشد. بهم گفتن ازقرص لتروزول وکلومفین استفاده کنم اطلاعاتی درمورد لیستی از دارو های ناباروری دارید ؟ یا میتونید راهنماییم کنید ؟ چون شرایط مراجعه پی در پی به پزشک ندارم ممنونم پیشاپیش از راهنماییتون
نوشین دهقان
-سلام دوست عزیز. وقت به خیر
تجویز یا تشخیص نوع دارو به عهده پزشکتان هست و ما اجازه انجامش را نداریم.
با تشکر و آرزوی بهروزی
نوشین دهقان
-سلام دوست عزیز. وقت به خیر
تجویز یا تشخیص نوع دارو به عهده پزشک شما است و متاسفانه ما اجازه انجامش را نداریم.
با تشکر و آرزوی بهروزی