میزان تحرک اسپرم و تاثیر آن بر ناباروری

در طی لقاح، ماده ژنتیکی اسپرم و تخمک ترکیب شده و سلول تخم بوجود می آید. پس برای یک لقاح موفق نیاز به اسپرم و تخمک سالم هست. از جمله شرایط لازم برای رسیدن اسپرم به تخمک در طی فرآیند لقاح، تحرک کافی اسپرم می باشد.

البته باید گفت که در انجام آزمایش تجزیه منی جهت مشاهده و بررسی وضعیت اسپرم‌ها، علاوه‌بر تحرک کافی اسپرم لازم است فاکتورهایی نظیر تعداد کافی اسپرم‌ها و شکل مناسب آن‌ها نیز برقرار باشد. بااین‌حال، اهمیت تحرک اسپرم (sperm motility) در این است که کم‌تحرک بودن آن موجب عدم رسیدن اسپرم به تخمک برای باروری می‌شود و از همین رو، حرکت ضعیف اسپرم‌ها ازجمله علل شایع ناباروری در مردان به شمار می‌رود.

به‌طورکلی، عدم موفقیت زوج‌ها در بچه‌دار شدن باوجود تلاش فراوان، علل مختلفی دارد که ازجمله مهم‌ترین دلایل ناباروری در مردان می‌توان به مشکلات اسپرم همچون حرکت با سرعت کم، تعداد اندک، شکل‌گیری نادرست، غلظت بیش‌ازحد مایع منی و همچنین بی‌نطفگی یا عدم وجود اسپرم اشاره کرد.

تحرک اسپرم چیست؟

تحرک اسپرم به حرکت یا شناوری اسپرم اطلاق می شود؛ از این رو کم تحرکی اسپرم یا آستنوزواسپرمی (asthenospermia) به معنای ناتوانی اسپرم در حرکت است که همین موضوع یکی از دلایل ناباروری مردان می باشد. باید گفت که برای تغذیه از راه مخاط گردن رحم و سپس بارور کردن تخمک، سرعت حرکت اسپرم باید حداقل ۲۵ میکرومتر در ثانیه باشد.

چرا اسپرم شنا می کند؟

اسپرم ها از دسته سلول های متحرک هستند. تخمک پس از آزاد سازی از تخمدان، توسط مژک های کوچکی که در لوله های فالوپ وجود دارد به سمت جلو حرکت می کند؛ اما قادر به شنا کردن نیست. اما اسپرم ها قادر به حرکت هستند و خود را از گردنه رحم به رحم و در نهایت به لوله های رحمی می رسانند و تخمک را بارور می کنند.

روند حرکت اسپرم برای بارداری

باید دانست که در ابتدا، اسپرم‌ها درون بیضه مرد تولید و رشد می‌یابند. معمولاً ۷۲ روز طول می‌کشد که سلول اسپرم به بلوغ کامل برسد و قدرت باروری تخمک را پیدا کند. در این مرحله، داشتن تغذیه مناسب و قرارگیری در درجه حرارت استاندارد اثر مهمی بر سلامت و رشد اسپرم‌ها می‌گذارد.

سپس اسپرم‌های بالغ‌شده از لوله اپیدیدیم عبور می‌کنند که برخی از آن‌ها در این مسیر از بین می‌روند. همچنین پس از رابطه جنسی و انزال، اسپرم‌هایی که همچنان در بدن مرد باقی مانده باشند خودبه‌خود نابود می‌شوند. بدین ترتیب، بخشی از اسپرم‌ها _به طور متوسط حدود ۱۰۰ میلیون اسپرم_ فرصت ورود به بدن زن را می‌یابند.

مسیر عبور اسپرم که شامل گذر از مهبل، ورود به رحم و سپس رسیدن به لوله‌های رحمی می‌باشد، یک مسیر سخت دیگر برای سلول‌های جنسی مردان محسوب می‌شود. به عنوان مثال، اسیدی بودن دیواره‌های واژن برای محافظت از ایجاد عفونت، باعث آسیب به تعدادی از اسپرم‌ها می‌گردد. البته در طول پنجره باروری، مایعی به‌عنوان مایع دوست‌دار اسپرم وجود دارد که باعث سهولت حرکت اسپرم‌ها به سمت تخمک می‌شود.

در این مسیر، تعداد زیادی از اسپرم‌ها به‌عنوان سلول‌های بیگانه، موردحمله گلبول‌های سفید قرار می‌گیرند و به جهت‌های مختلفی حرکت می‌کنند نهایتاً در این مرحله، اسپرم‌های باقیمانده باید خود را به لوله‌های رحمی برسانند تا بتوانند با تخمک موجود در این لوله‌ها لقاح یابند؛ اما از آنجایی که یافتن لوله‌های فالوپ فرایند سختی برای اسپرم‌ها است، تعداد بسیار کمی از اسپرم‌ها موفق به این کار می‌شوند و در پایان، قوی‌ترین و سالم‌ترین اسپرم با نفوذ به تخمک موجب باروری می‌گردد.

چگونگی حرکت موثر اسپرم برای باروری

علاوه‌بر حرکت اسپرم، چگونگی این تحرک نیز مهم است. حرکت اسپرم به‌صورت تحرک پیش‌رونده و غیر پیش‌رونده می‌باشد. در تحرک پیش‌رونده، اسپرم‌ها در امتداد یک خط مستقیم یا حول دایره‌هایی بزرگ حرکت می‌کنند؛ اما در حرکت غیر پیش‌رونده، حرکت اسپرم‌ها به‌صورت غیرمستقیم می‌باشد.

به‌طور مثال حرکت ارتعاشی اسپرم در جای خود یک حرکت غیر پیش‌رونده (non progressive motility) است و حرکت زیگزاگی روبه‌جلو یک حرکت پیش‌رونده می‌باشد؛ درنتیجه برای این‌که اسپرم بتواند خود را به تخمک برساند باید حرکت پیش‌رونده داشته باشد.

تحرک اسپرم چقدر باید باشد؟

به طور طبیعی در یک انزال، مایع منی باید حاوی ۳۹ میلیون اسپرم باشد که البته تمامی این اسپرم ها سالم نیستند. در بحث تحرک اسپرم یک نمونه انزال نرمال، حداقل باید ۴۰ درصد اسپرم ها دارای حرکت بوده و حداقل ۳۲ درصد آن ها دارای حرکت پیش رونده (progressive motility) باشند. لازم به ذکر است که وجود بیش از ۲۰ میلیون اسپرم متحرک برای باروری طبیعی و کمتر از ۵ میلیون غیر طبیعی است؛ همچنین وجود کمتر از یک میلیون اسپرم متحرک نشان دهنده تحرک بسیار ضعیف و وجود ضعف شدید در باروری می باشد.

فاکتورهای بررسی تحرک اسپرم نرمال

تحرک اسپرم در آزمایش اسپرم به وسیله فاکتورهای زیر مورد ارزیابی قرار می گیرد:

• درصد تحرک
• درصد غلظت اسپرم های در حال حرکت
• سرعت متوسط (VAP)
• شکل طبیعی اسپرم ها
• اسپرم های دارای حرکت در حجم نمونه
• حجم مایع منی
•  میزان PH

در ادامه به معرفی هریک از فاکتورهای بالا می پردازیم.

درصد تحرک اسپرم ها (Motility)

این فاکتور به معنای تعداد اسپرم های متحرک موجود در مایع منی می باشد. این عدد اغلب به صورت میلیون سلول در یک میلی لیتر گزارش می شود.

درصد غلظت اسپرم های در حال حرکت

فاکتور درصد اسپرم های در حال حرکت در حجم مایع منی، درصد غلظت اسپرم های درحال حرکت را نشان می دهد. معمولاً حد پایین غلظت اسپرم جهت بروز ناباروری حدود ۶۰ میلیون در هر میلی‌لیتر (سی‌سی) است؛ با این حال، درصورت رسیدن این مقدار به ۲۰ میلیون در یک سی‌سی نیز همچنان شانس بارداری به‌ویژه با روش‌های کمک‌باروری وجود خواهد داشت. همچنین باید دانست که محدوده تغییرات تعداد اسپرم، بین ۲۸ تا ۲۲۵ میلیون در میلی‌لیتر می‌باشد.

سرعت متوسط اسپرم ها (VAP)

فاکتور VAP، سرعت حرکت اسپرم برحسب میکرومتر بر ثانیه را نشان می دهد.

شکل طبیعی اسپرم ها (Morphology)

برای ارزیابی مورفولوژی اسپرم، نمونه مایع منی زیر یک میکروسکوپ با قدرت بالا مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین در طی آنالیز منی (اسپرموگرام) پارامترهای دیگری از جمله تعداد، تحرک و غلظت اسپرم نیز علاوه بر شکل آن بررسی می شود. وجود تعدادی اسپرم با مورفولوژی غیر طبیعی امری کاملا طبیعی است. بر اساس مطالعات اگر 4 درصد از اسپرم ها دارای سر، ظاهر، عرض، طول، گردن و دم طبیعی باشند مرد بارور است؛ اما با کاهش این عدد (0-3%)، شانس مرد برای باروری مختل شده و کاهش می یابد.

بیشتر بخوانید: میزان نرمال مورفولوژی اسپرم و تاثیر آن در باروری

تعداد کل اسپرم های دارای حرکت در حجم نمونه (TMSC)

این فاکتور نشان دهنده تعداد اسپرم های شناور در یک نمونه انزال بوده که احتمال بهبود باروری آقایان را مشخص می کند.

حجم مایع منی

قبلاً ذکر شد که حجم مایع منی تولیدشده در هر انزال نیز بر شانس باروری اثرگذار است. کمتر بودن مایع منی از متوسط ۲ تا ۵ میلی‌لیتر در هر انزال، نشان‌دهنده مشکلات وزیکول منی یا اختلالات غده پروستات و بیشتر بودن آن نیز احتمالاً بیانگر غلظت بسیار کم اسپرم‌ها می‌باشد. باید گفت که حجم کم مایع منی نمی‌تواند اسپرم‌ها را در برابر حالت اسیدی مایع درون مهبل حفظ کند. همچنین حجم زیاد آن با رقیق شدن بیش‌ازحد مایع منی، احتمال از بین رفتن اسپرم‌ها را درون واژن افزایش می‌دهد.

 میزان PH

با اندازه‌گیری PH مایع منی می‌توان مشکلاتی نظیر عفونت را شناسایی کرد و به درمان آن پرداخت. متوسط PH نرمال برای مایع منی، حدود ۷.۲ تا ۷.۸ است. مقدار بالاتر به معنی عفونت و مقدار پایین‌تر به معنی انسداد سیستم تولیدمثل مرد و یا آلودگی نمونه می‌باشد.

اسپرم ها تا چه مدت تحرک دارند؟

مدت‌زمان زنده ماندن اسپرم به عوامل مختلفی بستگی دارد و براساس شرایط محیطی، متفاوت می‌باشد اسپرم پس از ورود به واژن زن و تحت شرایط مطلوب، بین ۴ تا ۶ روز به حیات خود ادامه می‌دهد؛ لذا درصورت مقاربت طی روزهای منتهی به زمان تخمک‌گذاری، احتمال بارداری بسیار زیاد می‌باشد.

البته از آنجایی که محیط واژن بانوان به علت بعضی ترشحات تاحدودی اسیدی است؛ اسپرم نمی‌تواند مدت زیادی در این محیط دوام آورد. به علاوه، تحقیقات نشان می‌دهد که اسپرم‌های حاوی کروموزوم Y _جنسیت پسر_ وضعیت حساس‌تری نسبت به اسیدیته واژن دارند و زودتر از بین می‌روند.

نحوه تشخیص کم تحرکی اسپرم

به‌منظور یافتن علت نازایی و ناباروری، تست‌هایی انجام می‌شود که دریافت نتیجه آن‌ها گاهی تا چند ماه طول می‌کشد. در مردان، این تست‌ها با نام آنالیز و آزمایش اسپرم شناخته می‌شود که شامل بررسی سوابق پزشکی، معاینه فیزیکی توسط متخصص اورولوژی، نمونه‌گیری از مایع منی و نیز آزمایش خون برای یافتن مشکلات هورمونی است. بدین ترتیب، می‌توان به کمک آنالیز اسپرم به وجود اختلالاتی نظیر شکل، اندازه، ظاهر، سرعت و تعداد اسپرم‌ها پی برد و درمان مناسب را انتخاب کرد.

برای انجام این آزمایش، نمونه از طریق استمنا در ظرف استریل جمع آوری شده و سپس برای بررسی به آزمایشگاه تحویل داده می شود. لازم به ذکر است که مرد طی ۳ الی ۵ روز قبل از آزمایش نباید انزال داشته باشد تا حین تست، کیفیت مایع منی به بالاترین حد خود برسد. ضمناً باید از مصرف سیگار و الکل در روزهای قبل از آزمایش پرهیز کرد تا دقت نتایج تست بالاتر برود.

بیشتر بخوانید: شیوه انجام آزمایش اسپرم و نحوه تفسیر جواب آن

چه زمانی کم تحرکی اسپرم رخ می دهد؟

کم تحرکی اسپرم زمانی اتفاق می افتد که نتیجه آزمایش اسپرم نشان دهد نیمی از اسپرم ها حرکت پیش رونده و رو به جلو با سرعت ۲۵ میکرون در ثانیه را ندارند.

بیشتر بخوانید: کم تحرکی اسپرم چیست و چگونه درمان می شود؟

علل کم تحرکی اسپرم

عوامل بسیاری بر تحرک اسپرم ها اثرگذار هستند و بسیاری از آن ها ناشناخته می باشند؛ مثلاً آسیب به بیضه ها که وظیفه تولید و ذخیره اسپرم را به عهده دارند، می تواند از علل بروز اختلال در کیفیت اسپرم باشد.

بطور کلی مهمترین دلایل کم تحرکی اسپرم ها عبارتند از:

• گرمای ناشی از دوش و وان آب داغ یا سونا
• پوشیدن شلوار جین و لباس‌زیر تنگ
• قرار دادن لپ‌تاپ یا اشیای داغ روی پاها
• داشتن استرس
• قرارگیری در معرض فلزات سنگین
• مصرف زیاد نمک یددار
• تغذیه ضعیف و مصرف اندک ویتامین B12 یا ویتامین C
• مصرف الکل و نوشیدنی‌های الکلی
• مصرف برخی داروهای گیاهی
• آتروفی بیضه (کوچک شدن و تحلیل رفتن بیضه‌ها)
• عفونت
• سرطان بیضه ها
• جراحی بیضه
• مشکلات مادرزادی
• بیضه های نزول نکرده
• ضربه و هرگونه صدمه به بیضه
• استفاده طولانی مدت از استروئیدهای آنابولیک
• استعمال دخانیات و مواد مخدر
• واریکوسل
• ضربه و آسیب به نواحی لگن

درمان کم تحرکی اسپرم

برای درمان کم‌تحرکی یا حرکت ضعیف اسپرم‌ها باید راهکارهایی را در پیش گرفت که شامل موارد زیر می‌شود:

• داشتن سبک زندگی سالم و ترک سیگار، دخانیات، داروهای روان‌گردان و مشروبات الکلی
• پرهیز از مصرف مواد افیونی، حشیش، آمفتامین و…
• کنترل وزن و جلوگیری از ایجاد اضافه‌وزن (شاخص توده بدنی (BMI) بالای ۲۵)
• خنک نگه‌داشتن بیضه‌ها و اسکروتوم (کیسه بیضه) با پوشیدن لباس‌های گشاد و مناسب
• استراحت‌های کوتاه‌مدت بعد از نشستن طولانی در محل کار به‌ویژه محیط‌های گرم
• مصرف ویتامین E
• استفاده کافی از ویتامین‌های A و C
• مصرف سیر به دلیل دارا بودن آنتی‌اکسیدان سلنیوم برای افزایش تحرک اسپرم و نیز آلیسین برای تقویت چرخه هورمون‌های جنسی
• مصرف کافی اسیدآمینه‌های ال کارنیتین و استیل ال کارنیتین به‌ویژه در گوشت قرمز
• بهره‌مندی از اسیدفولیک و اسیدهای چرب امگا ۳
• مصرف برخی مکمل‌های مخصوص

نتایج مصرف ویتامین E در درمان اختلالات اسپرم

با در پیش گرفتن درمان‌های مختلف به‌ویژه مصرف ویتامین E می‌توان اثرات مثبت بسیاری را در کمیت و کیفیت اسپرم‌ها مشاهده کرد که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

• بهبود حرکت اسپرم: بهبود حرکت اسپرم به دلیل داشتن تأثیر مثبت بر قدرت باروری از طریق مصرف خوراکی‌های سرشار از ویتامین E همچون آجیل، تخمه آفتابگردان، گوجه‌فرنگی و سبزی حاصل می‌شود؛ به‌طوری‌که طبق یک مطالعه علمی، مصرف این ویتامین با مقداری سلنیوم موجب افزایش حرکت اسپرم‌ها می‌گردد.
• افزایش تعداد اسپرم: کم بودن تعداد اسپرم که براثر پیری، نقص‌های کروموزومی، عفونت و تومورها رخ می‌دهد؛ گاهی علاوه‌بر جراحی و درمان‌های هورمونی با مصرف ویتامین E نیز تا حدی قابل‌رفع است. آنتی‌اکسیدان ویتامین با محافظت از بدن در مقابل آسیب رادیکال‌های آزاد، باعث محافظت از اسپرم‌ها و بالا نگه‌داشتن تعداد آن‌ها می‌شود.

بیشتر بخوانید: برای تقویت اسپرم برای بارداری چه باید کرد؟

• افزایش میل جنسی: تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف ویتامین E ضمن بالا بردن سطح هورمون تستوسترون در بدن، به افزایش میل جنسی کمک می‌کند. کاهش میل جنسی ناشی از کمبود تستوسترون، اغلب با هورمون‌درمانی رفع می‌شود؛ اما مصرف روزانه ویتامین E با دوز مشخص، به جلوگیری از اختلال عملکرد جنسی کمک می‌نماید.

افزایش سطح تستوسترون؛ راهی برای درمان کم تحرکی اسپرم

همان‌طور که اشاره شد، کمبود سطح تستوسترون به کاهش تحرک اسپرم‌ها و همچنین کم شدن میل جنسی می‌انجامد. ازجمله راه‌های افزایش طبیعی سطح تستوسترون می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• کاهش وزن و جلوگیری از چاقی به دلیل تحت تأثیر قرار گرفتن سلامت عمومی بدن و سطح هورمون تستوسترون
• انجام ورزش‌های شدید و کوتاه‌مدت _همچون برخی تمرین‌های بدن‌سازی و…_ به‌جای تمرین‌های طولانی‌مدت و کم‌شدت برای تولید تستوسترون
• دریافت مقادیر کافی ویتامین D از طریق مکمل‌ها و نور خورشید
• مدیریت و کنترل استرس با ورزش و مدیتیشن برای جلوگیری از ترشح بالای کورتیزول و اثرگذاری منفی بر تستوسترون
• مصرف داروهای مؤثر برای افزایش سطح تستوسترون به تجویز پزشک
• اصلاح نقص‌های فیزیکی با درمان‌های تهاجمی‌تر مانند جراحی

اگر تمایل دارید درباره تاثیرات بالا یا پایین بودن میزان هورمون تستوسترون بر ناباروری مردان بدانید، اینجا کلیک کنید.

بارداری با وجود اسپرم کم‌تحرک

اگرچه راه‌های مختلفی برای درمان کم‌تحرکی اسپرم‌های مرد معرفی‌شده؛ اما گاهی به نتایج چندان مؤثری نمی‌رسد و نیاز به استفاده از روش‌های مختلف برای بارداری زن وجود دارد. درواقع، تحرک کم اسپرم معمولاً مشکلاتی نظیر ناباروری یا باروری به‌صورت حاملگی پوچ (میسد آبورشن) را ایجاد می‌کند که نیازمند سقط یا کورتاژ است.

به‌طورکلی توصیه می‌گردد پیش از اقدام به حاملگی، مشکل کم‌تحرکی اسپرم‌ها برطرف شود؛ ولی در صورت عدم درمان مؤثر، امکان استفاده از روش‌های نوین بارداری به شرح زیر وجود خواهد داشت:

• روش آی‌ وی‌ اف (IVF): درروش IVF با دریافت تخمک و اسپرم زن و مرد، لقاح در آزمایشگاه انجام می‌شود و سپس سلول تخم به رحم منتقل می‌گردد.
• روش آی‌ یو‌ آی (IUI): طی روش IUI می‌توان اسپرم را از طریق لوله وارد رحم کرد و مشکل طی کردن مسیر و نرسیدن به تخمک را برطرف نمود.
• روش میکرواینجکشن (ICSI): روش ICSI نیز به روش آی‌وی‌اف شباهت دارد؛ با این تفاوت که اسپرم با دخالت آزمایشگاهی وارد تخمک می‌شود و لقاح صورت می‌گیرد.

تعداد اسپرم نرمال برای بارداری چقدر است؟

در آزمایش شمارش تعداد اسپرم، حدود نرمال تعداد اسپرم از 15 میلیون تا بیش از 200 میلیون اسپرم در هر میلی لیتر است. هر نمونه‌ای کمتر از 15 میلیون اسپرم در هر میلی لیتر یا 39 میلیون اسپرم در هر انزال، کم در نظر گرفته می شود.

حداقل تحرک اسپرم برای iui 

از آن‌جایی که تحرک اسپرم روی میزان قدرت باروری مردان اثر دارد، باید حداقل تحرک اسپرم برای IUI را مشخص کرد. معمولاً حداقل تعداد اسپرم متحرک برای بارداری به روش آی یو آی، با این میزان در بارداری طبیعی مشابه است و تفاوت خاصی ندارد. در مردان فاقد مشکلات ناباروری، هر بار انزال حدود ۳۹ میلیون اسپرم را در مایع منی آزاد می‌کند که تنها بخشی از آن‌ها سالم هستند. لذا در پاسخ به این سؤال که تحرک اسپرم برای iui باید چند درصد باشد، می‌توان گفت که مشاهده حداقل ۴۰ درصد اسپرم متحرک و دست‌کم ۳۲ درصد اسپرم با حرکت پیش‌رونده برای موفقیت IUI ضروری است.

بررسی‌ها نشان داده برای داشتن یک آی یو آی موفق حداقل ۱ میلیون اسپرم متحرک (Total Motile Sperm Counts = TMSC) لازم است و تعداد کمتر از آن، نشان‌دهنده تحرک بسیار ضعیف اسپرم‌ها می‌باشد. بااین‌حال پزشکان توصیه می‌کنند که انجام IUI با دست‌کم ۵ میلیون اسپرم متحرک صورت گیرد؛ چراکه در اغلب موارد، عمل آی یو آی با ۱ میلیون تا ۵ میلیون اسپرم موفقیت کمتری به دنبال می‌آورد.

حالت طبیعی و بهترین میزان اسپرم دارای تحرک نرمال برای بارداری به روش IUI نیز ۲۰ میلیون تا ۳۰ میلیون می‌باشد. لازم به ذکر است که معمولاً تشخیص کم‌تحرکی اسپرم‌ها بر اساس «درصد» اسپرم‌های متحرک انجام می‌شود؛ اما بهتر است که برای این کار «تعداد» اسپرم‌های متحرک مد نظر قرار گیرد. ضمناً افزایش موفقیت آی‌یوآی نیازمند مصرف برخی داروهای باروری نظیر لتروزول، کلومیفن سیترات یا گنادوتروپین می‌باشد.

جهش اسپرم برای بارداری چقدر باید باشد؟

منظور از جهش اسپرم، میزان سرعت و جهت حرکت اسپرم‌ها است که در حالت طبیعی شامل سرعت بالا، حرکت پیش‌رونده و جابجایی رو به جلو می‌باشد. اسپرم‌ها را بر اساس نوع حرکت آن‌ها به ۴ گروه تقسیم‌بندی می‌کنند که عبارتند از:

• کلاس A: اسپرم‌های دارای سرعت زیاد و حرکت مستقیم و رو به جلو
• کلاس B: اسپرم‌های دارای حرکت رو به جلو اما در مسیر غیرمستقیم
• کلاس C: اسپرم‌های دارای حرکت دورانی، لرزشی یا رفت و برگشتی
• کلاس D: اسپرم‌های فاقد هرگونه حرکت

باید گفت که نتیجه نرمال آزمایش اسپرموگرام، باید کلاس A بیشتر از 25 درصد و مجموع کلاس A و B بیشتر از 50 درصد باشد.