آیا آندومتریوز باعث ناباروری می شود؟

آندومتریوز در واقع رویش نابجای بافت رحم می باشد که در خلال این بیماری، بافتی مانند اندومتر یا پوشش داخلی رحم در خارج از محدوده رحم پدید آمده و رشد می کند. اغلب این بافت در لگن، تخمدان ها، لوله های رحمی(لوله‌های فالوپ)، صفاق یا دیواره پهلویی لگن و دیواره جداکننده مقعد و لگن ایجاد می شود. البته آندومتریوز ممکن است بر روی زخم های عمل سزارین، زخم های لاپاراسکوپی و یا لاپاروتومی، مثانه، روده، آپاندیس و مقعد نیز پدید آید. مهم ترین نشانه آندومتریوز، درد بسیار شدید در ناحیه لگن می باشد. این درد در اکثر اوقات با چرخه عادت ماهیانه و گاهی هم بدون ارتباط با چرخه قاعدگی رخ می دهد. لازم به ذکر است که بافت داخل رحمی، طی قاعدگی فرومی‌ریزد؛ اما در صورت تشکیل در سایر اندام‌ها چنین اتفاقی نمی‌افتد. از عوارض آندومتریوز نیز باید به انسداد احتمالی لوله‌های فالوپ، دشواری رابطه جنسی، اختلال در فعالیت‌های روزانه و کار کردن و… اشاره کرد که معمولاً هزینه‌های پزشکی قابل‌ملاحظه‌ای را نیز به بیمار تحمیل می‌کند.

در این مقاله مطالعه می کنید:

آشنایی با انواع گرید‌های آندومتریوز
اندومتریوما یا کیست شکلاتی تخمدان چیست؟
علائم کیست آندومتریوز چیست؟
علت به وجود آمدن کیست آندومترویز
چگونه آندومتریوز تشخیص داده می‌شود؟
عوارض اندومتریوز چیست؟
روش‌های درمان اندومتریوز
آیا اندومتریوز در زنان سبب ناباروری می شود؟
نقش آندومتریوز در ابتلا به سرطان تخمدان و رحم
تفاوت اندومتریوز با کیست‌های تخمدان

بیماری آندومتریوز طی ۴ مرحله مختلف رخ می‌دهد و از همین رو دارای ۴ شکل خاص از علائم و عوارض گوناگون می‌باشد. انواع آندومتریوز یا مراحل آن که باتوجه به محل، اندازه، تعداد و عمق کاشت آندومتر معرفی می‌شود، عبارتند از: مینیمال، ملایم، متوسط و شدید.

آندومتریوز مینیمال یا خفیف

در این مرحله از آندومتریوز با وجود احتمال التهاب در حفره لگن و اطراف آن، زخم‌های کوچک درون تخمدان ایجاد می‌شود و کاشت آندومتر با عمق کم وجود خواهد داشت که شدت بیماری بسیار اندک می‌باشد. لایه‌های سطحی آندومتریال در دیواره اعضای مختلف حفره لگن، موجب بروز علائمی همچون التهاب، درد و سوزش روده و مثانه می‌گردد و سایر علائم را ایجاد نمی‌کند.

آندومتریوز ملایم

با بروز آندومتریوز ملایم، علائمی همچون نوع خفیف بیماری با شدت بیشتری رخ می‌دهد و لایه‌های آندومتریال عمیق‌تر می‌شود. طی آندومتریوز ملایم با شکل‌گیری ضایعات سبک در تخمدان و پوشش لگن، درد ناحیه لگن افزایش می‌یابد و ۲ هفته آخر سیکل قاعدگی نیز دردناک‌تر از همیشه سپری می‌شود.

آندومتریوز متوسط

در آندومتریوز متوسط، ضایعات بیشتری ایجاد می‌گردد و عمق کاشت‌های آندومتر در پوشش تخمدان و لگن نیز افزایش می‌یابد. ریزش نقاط آندومتریوزی محبوس در تخمدان و خون‌ریزی ناشی از آن، کیست‌های آندومتریوما را تشکیل می‌دهد که درصورت هرگونه شکاف و آسیب به آن‌ها، درد شدیدی در ناحیه لگن و شکم احساس می‌شود.

آندومتریوز شدید

مرحله چهارم و نوع شدید آندومتریوز با ایجاد کاشت عمیق در لایه لگن و تخمدان، گاهی در روده‌ها و لوله‌های فالوپ نیز ضایعاتی شکل می‌دهد و بیماری را به شدیدترین درجه می‌رساند. با افزایش تعداد و عمق نقاط آندومتریوزی و بزرگ‌تر شدن کیست‌های آندومتریوما، درد و سوزش نیز افزایش می‌یابد و به همین دلیل، عمل برداشتن نقاط آندومتریوزی و کیست‌ها ضروری می‌باشد.

باید دانست که موارد شدید آندومتریوز با بروز مشکلاتی همچون کاهش کیفیت تخمک، التهاب لوله، آدنومیوز یا میومتر هتروژن غیریکنواخت و همچنین آندومتر ناواضح، زمینه ناباروری را ایجاد می‌کند؛ البته نوع خفیف تا متوسط آندومتریوز، معمولاً موجب ناباروری و نازایی نمی‌شود.

اندومتریوما رایج ترین نوع اندومتریوز می باشد که در تخمدان ها قابل رؤیت می باشد. حدود ۴۰ درصد از بیماران در مرحله پیشرفته اندومتریوز ، دچار اندومتریوما می شوند. تشخیص اندومتریوما از کیست تخمدان اهمیت زیادی برای شروع روند درمان دارد. اغلب برای این تشخیص از سونوگرافی استفاده می شود. همچنین در مورد کیست های اندومتریوما با سایزهای بزرگتر از ۱ سانتی متر که نسبت به درمان با دارو پاسخ نمی دهند، نیاز به جراحی لاپاراسکوپی وجود دارد.

اولین و رایج ترین نشانه آندومتریوز، درد در ناحیه لگن بخصوص در دوره پریود است. این درد ممکن است در نواحی و زمان های مختلف بروز کند؛ البته لازم به ذکر است که شدت درد با وسعت ناحیه درگیر ارتباطی ندارد. از جمله علایم آندومتریوز عبارتند از:

• درد لگن در دوره پریود
• درد غیرقابل کنترل با مسکن های معمول همچون ایبوپروفن، در ناحیه شکم در دوره عادت ماهیانه
• طولانی شدن قاعدگی به‌صورت دوره‌های بیش از ۷ روزه
•  چرخه قاعدگی کمتر از ۲۷ روز با خونریزی‌های طولانی‌مدت
• خونریزی شدید و زیاد در دوران پریود
• درد در ناحیه زیر شکم در زمان تخلیه ادرار یا مدفوع
• مشاهده خون در ادرار یا مدفوع
• اختلالات روده‌ای شامل اسهال، یبوست، درد و نفخ
• درد هنگام مقاربت یا بعدازآن
• درد مزمن در نواحی پایین و پشت کمر
• حالت تهوع و استفراغ
• احساس خستگی مداوم

لازم به ذکر است که در برخی موارد، علائم بالا به علت بیماری‌های مشابه دیگری همچون کیست تخمدان، عفونت و التهاب لگن (PID) و سندرم روده تحریک‌پذیر (BIS) ایجاد می‌شود؛ لذا باید علل و دلایل اصلی چنین علائمی با دقت ارزیابی و بررسی گردد. ضمناً بارداری باعث کنترل موقت علائم و یائسگی نیز _به دلیل قطع تولید استروژن_ موجب توقف درد می‌شود؛ اما باید دانست که در صورت ادامه دادن هورمون درمانی در دوره یائسگی، همچنان می‌توان شاهد علائم آندومتریوز بود.

تاکنون عامل اصلی پیدایش این بیماری مشخص نشده است؛ اما دانشمندان معتقدند استروژن سبب شدت یافتن آندومتریوز خواهد شد. بنابراین برای درمان آندومتریوز از داروهای تنظیم کننده تولید استروژن استفاده می کنند. البته تاکنون درمان قطعی برای این اختلال گزارش نشده است. در کنار تولید استروژن، به نظر می‌رسد علل دیگری نیز زمینه‌ساز بروز آندومتریوز می‌شوند که عبارت‌اند از:

• مشکلات ژنتیکی یا ارثی و ابتلای یکی از اعضای خانواده به این بیماری
• رشد سلول‌های رویانی در مخاط لگن و شکم و تبدیل به بافت اندومتریال
• انتقال سلول‌های اندومتریال از طریق سیستم لنفاوی به نقاط مختلف بدن و بروز آندومتریوز
• اختلالات سیستم ایمنی و جلوگیری از تخریب خودکار بافت اندومتر در خارج از رحم
• تئوری القایی یا تغییر شکل سلول‌های صفاقی به سلول‌های مشابه آندومتر در اثر نقص سیستم ایمنی بدن
• تغییر شکل سلول جنینی در اثر هورمون‌هایی مثل استروژن و تبدیل به سلول‌های شبه آندومتر

• ایراد در جریان خون قاعدگی و ورود آن به لگن یا لوله‌های رحم به‌جای خروج از بدن و چسباندن سلول‌های آندومتر به بافت‌های مذکور
• چسبیدن سلول‌های آندومتر به اثر اسکار جراحی‌هایی مانند سزارین یا هیسترکتومی و تکثیر در آن محل‌ها
• افزایش سن به‌ویژه قرارگیری در بازه سنی ۳۰ تا ۴۰ سال
• ورزش نکردن و مصرف کافئین و الکل
• کم بودن شاخص توده بدنی (BMI)
• آغاز قاعدگی در سنین پایین و بروز یائسگی در سنین بالا
• ناهنجاری‌های دستگاه تناسلی

برای تشخیص آندومتریوز و شناسایی نوع یا شدت آن، راه‌های مختلفی وجود دارد که برخی از آن‌ها موجب تشخیص قطعی بیماری می‌شود و برخی دیگر احتمال وجود بیماری‌های دیگر را رد می‌کند.

به طور کلی، روش‌های تشخیص آندومتریوز به شرح زیر می‌باشد:

• شرح حال و سوابق بیماری

اطلاع از شرح حال بیمار و سوابق ابتلای وی به بیماری‌های مرتبط، به پزشک کمک می‌کند که سریع‌تر به وجود آندومتریوز پی ببرد و از روش‌های تشخیصی دقیق‌تر استفاده نماید. بنابراین توصیه می‌شود که افراد، مشکلاتی نظیر قاعدگی دردناک و سخت، درد حین مقاربت و لکه‌بینی‌های پیش از شروع عادت ماهانه را به اطلاع پزشک برسانند.

• معاینه لگنی

معاینات بالینی در ناحیه لگن و اندام‌های اطراف آن، اهمیت زیادی در شناسایی علائم اولیه آندومتریوز و تشخیص سریع‌تر آن دارد. ازجمله علائم حین معاینات می‌توان به لمس برجستگی‌های اندومتریوز در لگن توسط پزشک و نیز احساس درد حین معاینه توسط بیمار اشاره نمود. بدین ترتیب، اغلب زخم‌های رحم و کیست‌های درون اندام تناسلی قابل شناسایی خواهد بود.

• سونوگرافی اندومتریوزیس

سونوگرافی اندومتریوزیس که به‌عنوان یکی از روش‌های تشخیص آندومتریوز شناخته می‌شود، بدون نیاز به ناشتا بودن و با دو روش شکمی (دارای مثانه پر) و ترانس واژینال (فاقد مثانه پر) قابل انجام است. بیماری باید با در دست داشتن مدارک و آزمایش‌های قبلی به پزشک مراجعه کند. برای انجام سونوگرافی که حدود ۲۰ الی ۳۰ دقیقه طول می‌کشد، تصویربرداری به کمک پروب آغشته به ژل آغاز می‌شود. نهایتاً تشخیص احتمالی آندومتریوز به کمک تصویرهای ثبت‌شده انجام می‌گیرد.

بیماری آندومتریوز به‌عنوان یک مشکل داخلی در زنان، دارای عوارض و خطراتی همچون موارد زیر است:

• اسهال و یبوست
• نفخ شکم و تهوع
• خونریزی شدید یا نامنظم در پریود
• ناباروری
• کیست تخمدان
• مشکلات روده و مثانه
• بروز التهاب
• افزایش خطر سرطان تخمدان یا سرطان آدنوکارسینوما
• چسبندگی و اسکار در بافت‌های داخلی

از آنجایی که هنوز علل ایجاد آندومتریوز مشخص نیست؛ نمی توان برای درمان این بیماری درمان قطعی تجویز کرد. اغلب پزشک بر اساس نشانه بیماری، نیاز بیمار، سن و تمایل به بارداری یکی از روش های زیر را پیشنهاد می دهد:

داروهای غیر استروئیدی یا مسکن ها

اغلب پزشک برای کاهش دردهای آندومتریوز از تجویز داروهای مسکن استفاده می کند؛ البته مصرف خودسرانه این مسکن ها می تواند برای بیمار خطرناک باشد.

جراحی

در روش جراحی، پزشک بافت های نامناسب را بر می دارد. بهترین راه برای درمان و تشخیص آندومتریوز نیز همین روش جراحی به روش لاپاراسکوپی است؛ البته میزان موفقیت این عمل به میزان مهارت جراح بستگی دارد. همواره تلاش می‌شود که این جراحی با کمترین برش انجام گیرد و تنها محلی برای ورود تلسکوپ کوچک عکس‌برداری به داخل شکم باز کند. با مشاهده محل کیست آندومتر و موقعیت چسبندگی‌ها توسط دوربین، برش زیر شکمی دیگری جهت خارج‌سازی بافت و رفع چسبندگی‌ها انجام می‌پذیرد. باید گفت این جراحی، نیازمند ۲۴ ساعت بستری در بیمارستان می‌باشد.

خوراک درمانی

خوردن غذاهای سرشار از چربی، گوشت قرمز و فرآورده‌های حیوانی برای این افراد محدودیت دارد؛ چرا که غذاهای پر چرب، میزان تولید استروژن را افزایش می دهد.

درمان هورمونی

هدف استفاده از هورمون درمانی، تنظیم و کنترل مقدار استروژن در بدن است. همانطور که قبلاً ذکر شد افزایش مقدار این هورمون به عنوان یکی از دلایل بروز این بیماری شناخته شده است.

در حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد از زنان مبتلا به آندومتریوز دچار مشکل ناباروری می شوند. ناباروری در این افراد به دلایل زیر بروز پیدا می کند:

• ترشح مواد شیمیایی بر اثر التهاب بافت آندومتریوز که مانع لقاح اسپرم و تخمک می شود
• چسبندگی و اسکار در رحم و لوله های فالوپ
• مهار کردن رشد و بلوغ تخمک

اغلب زنان مبتلا به آندومتریوز، دچار اختلال در تخمک گذاری هستند. به همین علت پزشک برای تحریک تخمک گذاری، داروهای باروری و تحریک تخمک گذاری تجویز می کند. در این زمان به محض شروع تخمک گذاری، پزشک از روش IVF یا روش IUI استفاده می کند. اگرچه جراحی اصلی ترین درمان آندومتریوز می باشد؛ اما پزشکان با توجه به پیشرفت های علم پزشکی در مورد روش های IVF و IUI، اغلب از این روش ها برای درمان ناباروری حاصل از آندومتریوز استفاده می کنند.

درمان آندومتریوز با هدف درمان ناباروری نیازمند تخصص ویژه می باشد؛ چرا که روش درمان ناباروری برای افرادی که آندومتریوز به لوله های رحمی آنان آسیب رسانده با افرادی که آندومتریوز به تخمدان ها و ذخیره تخمدان آن ها آسیب رسانده متفاوت است.

لازم به ذکر است برخی از درمان های مربوط به آندومتریوز، گاهی سبب جلوگیری از بارداری یا بروز نقص در هنگام تولد می شود؛ بنابراین در صورتی که فرد تصمیم برای بارداری دارد، حتماً باید با پزشک خود مشورت کند. همچنین به احتمال زیاد درمان آندومتریوز با هدف درمان ناباروری یک پروسه زمان بر خواهد بود، پس بهتر است افراد هرچه سریعتر نسبت به درمان اقدام نمایند. از جمله درمان‌های رایج آندومتریوز که به باردارشدن نیز کمک می‌کند، باید جراحی لاپاراسکوپی و باز کردن لوله‌های رحم را نام برد.

هنوز ارتباط قطعی و دقیقی بین آندومتریوز و سرطان رحم یافت نشده است‌. درواقع، به نظر نمی‌رسد که اندومتریوز موجب سرطان شود؛ اما گویا شیوع برخی سرطان‌ها در زنان دارای این بیماری بیشتر است. یکی از بیماری‌های مختص زنان، سرطان رحم یا سرطان آندومتر نام دارد که با شروع از بافت آندومتر، علائمی نظیر خونریزی و لکه‌بینی پس از یائسگی، لکه‌بینی بین دوره‌های پریودی و درد لگن را از خود بروز می‌دهد. مواردی نظیر التهاب مزمن و تحریک استروژن در مبتلایان به آندومتریوز، موجب افزایش خطر سرطان آندومتر می‌گردد. از طرفی، احتمال شیوع سرطان پوششی تخمدان نیز در بانوان مبتلا به این بیماری بیشتر است‌؛ به‌طوری‌که با افزایش سطح استروژن موجب بیشتر شدن کیست‌های اندومتر بدخیم در تخمدان‌ها می‌شود.

زنان ممکن است همچون بیماری اندومتریوز، دچار انواع مختلفی از کیست‌ها شوند که رایج‌ترین آن‌ها، کیست عملکردی یا فولیکولار نام دارد. درواقع طی چرخه طبیعی تخمک‌گذاری، یک تخمک از درون کیسه‌هایی موسوم به فولیکول آزاد می‌شود و به سمت لوله‌های فالوپ و سپس رحم می‌رود. درصورتی‌که تخمک درون فولیکول باقی بماند یا پس از آزاد شدن آن، فولیکول از بین نرود؛ اصطلاحاً کیست عملکردی به وجود می‌آید. باید گفت کیست فولیکولار یک مشکل جدی نیست و اغلب طی مدت حداکثر ۳ ماه قابل‌درمان می‌باشد.

کیست‌های آندومتریوز نیز ازنظر ظاهری به کیست‌های فولیکولار شباهت پیدا می‌کنند؛ بااین‌حال، درمان آن‌ها معمولاً پیچیده‌تر است ‌و به آزمایش‌هایی نظیر CA-125 جهت تعیین میزان چسبندگی نیاز دارد. ‌این در حالی است که کیست‌های عملکردی را می‌توان سونوگرافی به‌طورقطع تشخیص داد و به درمان سریع آن پرداخت.