انتقال جنین فریز شده موفق؛ علائم، مراقبت ها و راهکارها

منظور از بارداری با استفاده از جنین فریز شده، نوعی لقاح مصنوعی است که جنین های به وجود آمده از روش های کمک بارداری، نظیر عمل آی وی اف یا میکرواینجکشن را تحت شرایطی خاص به صورت یخ زده و فریز شده نگه می دارد و پس از محیا شدن شرایط، انتقال جنین فریز شده صورت میگیرد.

عوامل متعددی وجود دارد که باعث می شود جنین ها فریز شوند؛ مثلاً هنگام تخمک کشی تعداد تخمک های خارج شده از تخمدان زیاد باشد، اختلالات رحمی وجود داشته باشد، فردی باشد که باید شیمی درمانی یا رادیوتراپی انجام دهد و…؛ که در این صورت جنین ها فریز می شوند تا در آینده مورد استفاده قرار گیرند. در این مقاله نحوه فریز جنین و مراحل انتقال آن شرح داده شده است و در ادامه به معرفی راهکارها و مراقبت های لازم برای تجربه بارداری موفق با جنین فریز شده می پردازیم.

در این مطلب مطالعه خواهید کرد:

• علل فریز کردن جنین
• جنین چگونه فریز می‌شود؟
• اقدامات قبل از انتقال جنین فریز شده
• قبل از انتقال جنین فریز شده چه بخوریم
• چکاپ های قبل از بارداری با جنین فریز شده
• نحوه تقویت رحم قبل از انتقال جنین
• مدت زمان نگهداری جنین به صورت فریز
• چگونگی انتقال جنین فریز شده
• بعد از انتقال جنین فریز شده چه مراقبت هایی لازم است؟
• علائم لانه گزینی بعد از انتقال جنین فریز شده
• درصد موفقیت انتقال جنین فریز شده چقدر است؟
• عوارض و خطرات فریز جنین

دلایل مختلفی برای استفاده از جنین و رویان فریز شده وجود دارد که اغلب برای زوج‌های دارای مشکلات ناباروری و یا افراد علاقه‌مند به بارداری در سال‌های آینده، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استفاده از رویان ها در صورت شکست آی وی اف

معمولاً در روش آی وی اف یا لقاح مصنوعی، بیش از یک رویان حاصل می‌شود که به توصیه پزشک، مابقی رویان‌ها برای استفاده در آینده فریز می‌گردد. بنابراین درصورت شکست خوردن اولین مرحله آی‌وی‌اف می‌توان بدون نیاز به انجام مجدد عمل پانکچر یا تخمک‌کشی، از جنین‌های فریز شده برای تکرار درمان ناباروی استفاده نمود که هزینه کمتری را برای زوج به دنبال می‌آورد. لازم به ذکر است که امکان انتقال بیش از یک رویان تازه به رحم نیز در حین آی وی اف وجود دارد؛ اما این امر موجب بروز برخی مشکلات و خطرات ازجمله خطر بارداری چندقلو می‌شود که در این صورت فریز جنین بهترین راه‌حل پیش‌رو می‌باشد.

بررسی ژنتیکی رویان ها

بررسی ژنتیکی رویان‌ها امری است که به‌خوبی، مشکلات خاص جنین را مشخص می‌کند و از تولد فرزند دارای بیماری و نقص‌های خاص جلوگیری به عمل می‌آورد. گاهی در همان روزهای اول انجام لقاح آزمایشگاهی، تست‌های ژنتیکی نظیر PGD (تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی) و PGS (غربال‌گری ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی) انجام می‌شود و نتیجه آن‌ها اعلام می‌گردد. اما برخی اوقات به دلیل پیچیده بودن تست ژنتیک و طولانی‌شدن نتیجه آن، می‌توان رویان‌ها را فریز کرد و پس از اطمینان از فقدان هرگونه مشکل ژنتیکی، نسبت به انتقال جنین فریز شده اقدام نمود.

استفاده مجدد از رویان ها

استفاده از رویان منجمد، صرفاً درصورت شکست نخستین درمان آی وی اف کاربرد ندارد؛ بلکه گاهی باوجود موفقیت‌آمیز بودن اولین انتقال جنین نیز، استفاده از جنین‌های فریز شده مدنظر زوج‌ها قرار می‌گیرد. به عبارتی دیگر، درصورتی که زوج پس از باروری موفق خود طی سال‌های آتی تصمیم به فرزندآوری مجدد داشته باشند و این‌بار نیز مجبور به استفاده از روش‌های درمان ناباروری شوند، رویان‌های سابق به کمک آن‌ها می‌آید. لازم به ذکر است که جنین‌ فریز شده را می‌توان به مدت زیادی سالم و آماده نگه داشت و همین امر، فرصت باروری در فواصل زمانی زیاد را نیز برای زوجین فراهم می‌سازد.

عدم آمادگی رحم برای دریافت جنین

در برخی موارد پس از عمل پانکچر و انجام لقاح در آزمایشگاه، رحم هنوز آمادگی دریافت جنین را ندارد و احتمال شکست درمان در این زمان بالا است. لذا منجمد کردن رویان‌ها کمک می‌کند که پس از کسب آمادگی و شرایط لازم، انتقال جنین انجام گیرد. درواقع، گاهی اوقات داروهای محرک تخمک‌گذاری زمینه لانه‌گزینی را برای رحم فراهم نمی‌کند و لازم است با این روش که تحت‌عنوان «انجماد همه» شناخته می‌شود، تمام رویان‌ها فریز گردد. بدین ترتیب پس از ۱ الی ۲ ماه و با شکل‌گیری و ترمیم مجدد آندومتر، رویان به رحم انتقال می‌یابد و گاهی نیز از داروهای هورمونی برای تقویت بیشتر آندومتر استفاده می‌شود.

فریز جنین یا انجماد رویان‌ها به‌عنوان یک روش کمک‌باروری، شامل چند مرحله اصلی است که به شرح زیر می‌باشد:

1. تحریک تخمدان زن: تحریک تخمدان ها جهت تخمک‌گذاری در زمان مشخص برای انجام عمل پانکچر صورت می‌گیرد که با مصرف داروهای هورمونی آگونیست و آنتاگونیست گونادوتروپین‌ها به‌صورت تزریقی یا خوراکی، موجب افزایش رشد و بلوغ فولیکول‌ها می‌گردد.
2. تزریق آمپول HCG: پس از بررسی میزان رشد فولیکول‌ها به‌وسیله سونوگرافی واژینال، آمپول HCG برای آزادسازی فولیکول‌های بالغ تزریق می‌شود.
3. عمل تخمک کشی: پس از تزریق، زن آماده عمل تخمک‌گیری یا پانکچر می‌گردد که طی آن با مشاهده تخمک‌های بالغ توسط سونوگرافی واژینال، تخمک‌کشی به کمک سوزن نازکی به نام سوزن آسپریت انجام می‌شود.
4. لقاح آزمایشگاهی با استفاده از روش ای وی اف یا میکرواینجکشن: با دریافت تخمک و اسپرم و کشت آزمایشگاهی آن‌ها، لقاح صورت می‌گیرد و سلول تخم حدود ۲ تا ۶ روز برای گذراندن مراحل تقسیم سلولی در آزمایشگاه نگهداری می‌شود و پس از آن باید کیفیت جنین یا جنین‌های حاصل مورد بررسی قرار گیرد.
5. فریز کردن جنین: جهت فریز جنین‌های تشکیل‌ شده و برای جلوگیری از آسیب رساندن یخ‌زدگی به سلول تخم، ماده (cryoprotective agents) CPAS به کار می‌رود. درصورت استفاده از تکنیک فریز آرام، CPAS طی ۱۰ تا ۲۰ دقیقه به جنین تزریق می‌گردد و دما در طول ۲ ساعت به درجه انجماد می‌رسد. درصورت استفاده از تکنیک فریز سریع یا شیشه‌سازی نیز مقدار زیادی CPAS در مجاورت جنین قرار می‌گیرد و جنین بلافاصله به درون نیتروژن مایع انتقال می‌یابد. در هر دو حالت می‌توان جنین فریز شده را برای مدت طولانی داخل نیتروژن مایع با دمای ۱۹۶- نگهداری کرد.

موفقیت انتقال جنین فریز شده با درصد بیشتری به تعداد و کیفیت رویان ها بستگی دارد. از جمله دلایل استقبال از روش فریز جنین، کاهش احتمال چندقلو زایی و در نتیجه کاهش خطر تولد زودرس یا سقط جنین می باشد. فریز کردن این امکان را به زوج های علاقه مند می دهد که طی چند نوبت بارداری و بدون نیاز به تحریک اضافی و بیش از حد تخمدان ها و با هزینه کم تر، اقدام به فرزندآوری کنند.

قبل از اقدام برای انتقال جنین فریز شده به رحم، باید اقدامات و مراقبت‌هایی را مدنظر قرار داد که عمل انتقال جنین با موفقیت کامل انجام شود و بارداری به بهترین شکل ادامه یابد. ازجمله اقدامات و مراقبت‌های پیش از انتقال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• استراحت کافی و مناسب و دوری از موارد اضطراب‌آور
• استفاده از کیسه آب گرم جهت شل شدن عضلات پایین شکم، کاهش تورم، افزایش جریان خون و کاهش اسپاسم یا گرفتگی عضلات
• ترک مصرف قرص‌های جلوگیری از بارداری
• پرهیز از ورزش سنگین مثل دویدن و فعالیت‌های سخت مانند بلند کردن اشیای دارای وزن زیاد
• انجام ورزش‌های متناسب و سالم نظیر یوگا، شنا، ایروبیک، دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی
• کمک گرفتن از طب فشاری یا فشاردرمانی جهت افزایش جریان خون ورودی به رحم، رساندن خون تازه و هورمون‌های لازم به رحم و نطفه، کاهش اسپاسم و درنتیجه افزایش شانس موفقیت درمان
• انجام منظم معاینات قبل از انتقال جنین نظیر کنترل وزن و فشار خون، بررسی عفونت‌های رحمی و…
• حفظ وزن متعادل و BMI مناسب برای جلوگیری از دیابت یا قندخون و همچنین کمک به افزایش کیفیت تخمک‌گذاری و رشد جنین
• مراجعه به مرکز درمانی معتبر با کادر درمانی متخصص

• رعایت رژیم غذایی مناسب شامل سبزیجات پخته، سوپ قلم و استخوان، زردچوبه و روغن ماهی برای کاهش تورم و رقیق نمودن خون
• خودداری از مصرف بیش‌ازحد لبنیات، قند و کربوهیدرات‌های فرآوری ‌شده به‌دلیل ایجاد تورم و نامناسب کردن فضای رحم جهت باروری
• مصرف روزانه محلول پودر آنتی‌اکسیدان سبز برای کاهش تورم و افزایش قدرت سیستم ایمنی بدن
• نوشیدن آب کافی جهت جلوگیری از کم‌آب شدن بدن و بروز اسپاسم رحم
• مصرف امگا ۳ و امگا ۶، تخم‌مرغ، ماهک، آجیل و…
• مصرف الکترولیت‌هایی مانند آبلیمو، آب نارگیل و آب‌نمک دریایی
• مصرف ویتامین‌های لازم به‌ویژه ویتامین C جهت کاهش استرس دستگاه تناسلی زن و افزایش تحرک اسپرم و مصرف مکمل‌های اسیدفولیک برای کمک به تقویت ستون فقرات نوزاد
• مصرف کافئین زیاد، مخصوصاً کافئین موجود در قهوه، خطر سقط جنین یا تغییر وزن نوزاد را افزایش می‌دهد
• برخی از افراد که به‌دلیل حساسیت به موادغذایی همچون کیوی، توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی و بادمجان دچار خارش گلو، آبریزش و سرخی چشم می‌شوند، باید مصرف این خوراکی‌های و هر نوع ماده غذایی حساسیت‌زای دیگر را در روزهای قبل و بعد از انتقال جنین ترک نمایند.
• مصرف غذاهای گرم و زود هضم در طول دوره درمان آی‌وی‌اف و به‌ویژه شب قبل از انتقال جنین، به بهبود فرآیند درمان کمک می‌کند. به‌طورکلی توصیه می‌شود که خانم در روزهای قبل و بعد از IVF و روز قبل از انتقال، غذاهای سرد یا دیر هضم مانند بستنی، اسموتی سرد و فریزشده، سبزیجات خام و… مصرف نکند؛ چراکه غذاهای سرد و خام با صرف مقدار زیادی از انرژی و گرمای بدن برای هضم شدن، انرژی کمتری را برای فرآیند تولیدمثل و رشد جنین باقی می‌گذارند.

با انجام اقدامات ضروری و مراقبت‌های لازم پیش از انتقال جنین، گذراندن برخی چکاپ‌ها و معاینات پزشکی نیز به تصمیم‌گیری نهایی درمورد آمادگی زن برای انجام عمل کمک می‌کند. در همین راستا باید سوابق پزشکی زوج و خانواده آن‌ها، داروهای مصرفی و مکمل‌های غذایی زن و مرد بررسی گردد. پزشک در کنار معاینه‌های خود، به مواردی همچون ایمن‌سازی بدن، معرفی رژیم غذایی مناسب، معرفی تمرینات ورزشی اصولی و… اقدام می‌کند و درصورت عادت زوج مخصوصاً زن به مصرف الکل، سیگار و موادمخدر، شخص را به ترک عادات بد توصیه می‌نماید.

اگر سوابقی از ابتلا به فشارخون بالا، آسم و دیابت در بیمار وجود داشته باشد، باید توسط برخی دیگر از پزشکان متخصص هم معاینه شود. همچنین گاهی انجام آزمایش پاپ اسمیر و معاینه لگن نیز برای اطمینان از عدم ابتلا به بیماری‌های جنسی تجویز می‌گردد.

قبل از انتقال جنین به رحم باید شرایط مناسب و کافی برای پذیرش جنین فراهم شود. به عبارتی دیگر، آماده‌سازی و تقویت رحم اهمیت زیادی در موفقیت درمان دارد که با روش‌های مختلفی امکان‌پذیر می‌باشد. به‌عنوان مثال، می‌توان برای افزایش ضخامت آندومتر تا میزان مطلوب، از داروهای استرادیول و استروژن استفاده کرد و درصورت عدم اثرگذاری نیز داروی جی‌سی‌اس‌اف (G-CSF) را به رحم تزریق نمود. همچنین با استفاده از روش PRP یا پلاکت‌درمانی می‌توان پلاسمای غنی از پلاکت را از نمونه خون زن جدا کرد و فاکتورهای رشد داخل این سلول‌ها را برای بهبود فرآیند لانه‌گزینی، درون رحم تزریق نمود.

معمولاً با فریز کردن جنین‌ها و آغاز درمان‌های هورمونی، حدود ۲ ماه بعد می‌توان برای دریافت جنین مراجعه کرد. این کار بهتر است یک هفته مانده به آغاز عادت ماهانه یا تا روز اول قاعدگی انجام پذیرد. در طول این مدت نیز بررسی‌هایی همچون مشاهده وضعیت رحم و تخمدان‌ها، عدم عفونت، ضخامت کافی آندومتر و… صورت می‌گیرد. همچنین هورمون‌درمانی به‌وسیله ترکیبات استروژن‌دار و پروژسترون‌دار نیز مربوط به ایام بعد از روز سیزدهم یا چهاردهم سیکل قاعدگی می‌شود. گاهی پس از بررسی‌ها علاوه‌بر مصرف آنتی‌اکسیدان، پزشک انجام هیستروسکوپی را نیز قبل از انتقال جنین تجویز می‌کند.

همراه با تمام موارد ذکر شده، توجه به نشانه‌های تخمک‌گذاری، منظم بودن عادت ماهانه و همچنین حفظ وزن و رژیم غذایی متعادل، اهمیت زیادی در کسب نتایج موفقیت‌آمیز پس از درمان دارد.

زمان مشخصی برای فریز جنین وجود دارد که تا این لحظه آخرین نوزادی که از این طریق به دنیا آمده، یک جنین فریز شده ۱۳ ساله بوده است. البته بطور کلی نگهداری جنین فریز شده برای بیش از ۱۰ سال توصیه نمی شود.

در این بازه بیمار سونوگرافی انجام می دهد و در صورت مطلوب بودن شرایط تخمدان، رحم، آندومتر و نداشتن عفونت، مصرف داروهای استروژن دار را برای آماده سازی رحم آغاز می کند. همچنین بیمار مجدداً در روز سیزدهم تا چهاردهم قاعدگی سونوگرافی انجام می دهد و در صورتی که شرایط رحم و آندومتر جهت لانه گزینی مناسب باشد، شروع به مصرف داروهای حاوی ترکیبات استروژن دار و پروژسترون دار می کند و سپس از این روست که زمان انتقال جنین مشخص می گردد.

توصیه می شود قبل از انتقال جنین به رحم، برای شل شدن عضلات پایین شکم، افزایش جریان خون و همچنین کاهش تورم و گرفتگی عضلات، از کیسه آب گرم بر روی شکم استفاده شود.

زوج ناباور در روز انتقال به مرکز ناباروری مراجعه کرده و کارت جنین خود را به مسئول آزمایشگاه تحویل می دهند. پس از مدتی انتظار برای بازگشت جنین های فریز شده به دمای محیط، بیمار به اتاق عمل فرستاده می شود. در اتاق عمل جنین ها به وسیله کاتترهای مخصوص به رحم بیمار انتقال داده می شوند و فرد پس از نیم ساعت استراحت مرخص خواهد شد.

بطور کلی ۷۰ درصد جنین های فریز شده از فریز برمی گردند و قادر به ادامه حیات هستند اما به احتمال ۳۰ درصد ممکن است جنین ها از دست بروند که در این صورت انتقال جنین کنسل خواهد شد.

• استراحت ۱۰ تا ۳۰ دقیقه‌ای در مرکز درمانی پس از انجام عمل انتقال
• مصرف داروهای تجویزی طبق روال قبل
• استراحت نسبی تا ۳ روز پس از انتقال جنین و دوری از خستگی برای بالا بردن شانس لانه‌گزینی
• مدیریت استرس و اضطراب
• پرهیز از انجام فعالیت های سنگین
• پرهیز از رابطه جنسی تا ۱۷ روز پس از انتقال جنین
• نوشیدن آب فراوان و الکترولیت ها نظیر آب نارگیل و آب لیمو
• عدم تماس مستقیم با بیماران مبتلا به سرماخوردگی و آنفولانزا
• پرهیز از مصرف خودسرانه دارو
• مصرف زیاد پروتئین و جایگزین نمودن عسل به جای کربوهیدرات و قندها
• مصرف غلات کامل
• اجتناب از گرم کردن شکم و اطراف آن به‌ویژه خودداری از حمام گرم

در برخی از موارد افراد خود را ملزم به رعایت رژیم غذایی خاص می کنند، در صورتی که استفاده از مواد غذایی مختلف مجاز می باشد؛ البته توصیه می شود به منظور جلوگیری از بروز یبوست، از سبزی ها و میوه های تازه و غذاهای ملین استفاده شود. نکته دیگر این است که فرد پس از انتقال، هیچ نیازی به جابجایی با ویلچر، استفاده از لگن و توالت فرنگی برای اجابت مزاج ندارد و همچنین استحمام پس از انتقال جنین یا استراحت و خوابیدن در هر وضعیتی بلامانع می باشد.

با انجام لقاح در خارج از بدن مادر، رویان درون رحم قرار می گیرد و در صورت لانه گزینی پس از چند روز، علائم انتقال جنین موفق آشکار می گردد. علائم حاملگی پس انتقال جنین عبارتند از:

• عدم عادت ماهانه مادر به دلیل لانه گزینی و در نتیجه شروع فرآیند رشد جنین که گاهی با خونریزی های اندک (لکه بینی) همراه است.
• درد و تورم سینه ها ناشی از تغییرات هورمونی بدن
• ضعف و گرفتگی عضلات همراه با خستگی، خواب آلودگی و بدن درد ناشی از تغییر سطح هورمون پروژسترون
• سردرد و سرگیجه در اثر کاهش قند خون و افت فشار شدید
• حالت تهوع و بی اشتهایی به دلیل افزایش هورمون پروژسترون
• تکرر ادرار و افزایش دفعات آن

از جمله دلایل درصد بالای موفقیت در استفاده از جنین فریز شده، توانمندی و قدرت بالای این رویان ها در عبور‌ موفق از مراحل انجماد و ذوب جنین می باشد. در واقع سالم ماندن رویان در طی این فرآیندها، حاکی از کیفیت بالای آن است؛ اگرچه به اعتقاد متخصصان، استفاده از رویان های ضعیف تر معمولاً منجر به بارداری نمی شود و یا بارداری ناسالمی را به وجود می آورد.

دلیل دیگر برای ارجحیت این امر، کاهش مصرف داروهای محرک تخمدان در حین استفاده از روش فریز جنین و در نتیجه آسیب کمتر به دیواره رحم می باشد که شرایط لانه گزینی و بارداری سالم را افزایش می دهد.

در برخی موارد، یک زوج پس از روش های کمک بارداری و فریز جنین، تمایل به تولید رویان (جنین) تازه پیدا می کنند که اگرچه مانع و خطری ندارد؛ اما تجربه نشان داده احتمال موفقیت در بارداری با جنین فریز شده بیشتر و هزینه آن نیز کمتر است.

فریز جنین معمولاً به‌عنوان روشی کم‌خطر شناخته می‌شود و عوارض خاصی را به همراه نمی‌آورد؛ اما تخمک‌کشی گاهی علائمی را ایجاد می‌کند که ازجمله آن‌ها باید به دردهای شکمی، خونریزی و احساس سیری اشاره کرد. همچنین گاهی عوارضی مانند عفونت، تغییر ترشحات واژن، تحریک بیش‌ازحد تخمدان‌ها (OHSS) به‌دلیل مصرف داروهای تحریک تخمک‌گذاری و… نیز مشاهده می‌گردد. ضمناً در روش‌های بارداری پس از لقاح آزمایشگاهی، احتمال چندقلوزایی نیز افزایش می‌یابد که خطراتی مانند تولد نوزاد نارس را در پی دارد.