عمل پانکچر؛ مراقبت ها و تغذیه بعد از تخمک کشی

عمل پانکچر یا تخمک کشی، دومین گام از روند درمان ناباروری به روش آی وی اف است که به منظور استخراج تخمک از فولیکول تخمدان انجام می شود. پس از تحریک تخمدان ها با داروهای هورمونی نظیر گنادوتروپین (HCG)، مایع داخل فولیکول ها به همراه تخمک های داخل آن از طریق یک سوزن متصل به پروب از راه واژن خارج میگردند. پس از آن تخمک های باکیفیت در محیط آزمایشگاه با اسپرم شسته شده لقاح پیدا می کنند.

نکاتی که در این مطلب مطالعه خواهید کرد:

• تخمک کشی چگونه انجام می شود؟
• آیا عمل تخمک کشی باعث تمام شدن ذخیره تخمدان می شود؟
• اقدامات قبل از عمل تخمک کشی
• قبل از تخمک کشی چی بخوریم
• مراقبتهای بعد از عمل پانکچر
• بعد از تخمک کشی چی بخوریم
• چه زمانی تخمدان ها پس از تخمک کشی به حالت نرمال برمی گردند؟
• عوارض عمل تخمک کشی
• هایپر شدن بعد از تخمک کشی
• اولین پریودی بعد از تخمک کشی
• آیا عمل تخمک کشی درد دارد؟
• چه زمانی بعد از عمل تخمک کشی به پزشک مراجعه کنیم؟
• فریز کردن تخمک بعد از عمل پانکچر
• تخمک اهدایی، روشی جایگزین برای تخمک کشی

باید گفت که فرایند عمل تخمک‌کشی یا برداشتن تخمک (پانکچر تخمدان)، یک جراحی تهاجمی نیست؛ بلکه معمولاً به سرعت و بدون درد انجام می‌شود. برای انجام روند بازیابی تخمک‌ها، ابتدا با تجویز داروهای مسکن و آرام‌بخش، فرد تحت بیهوشی سبک قرار می‌گیرد. بدین ترتیب علاوه بر جلوگیری از درد، مشکلاتی نظیر استرس و انقباض عضلانی ناشی از آن نیز به وجود نمی‌آید. سپس پزشک به کمک سوزن متصل به پروب اولتراسوند، از طریق مسیر واژینال به سراغ تخمک‌های موجود در تخمدان‌ها می‌رود. این تخمک‌ها که از طریق سونوگرافی شناسایی و جایابی شده‌اند، توسط سوزن متصل به دستگاه مکش یا ساکشن به آرامی از فولیکول‌ها جدا و از بدن خارج می‌شوند. روند کار به این صورت است که سوزن مربوطه، فولیکول‌های شناسایی‌شده را سوراخ می‌کند و علاوه بر مایع درون آن‌ها تخمک را نیز بیرون می‌کشد.

لازم به ذکر است که فرایند پانکچر (follicular puncture) قبل از شروع تخمک‌گذاری و حدود ۳۴ الی ۳۶ ساعت (و گاهی تا ۳۷ ساعت) پس از تزریق هورمون گنادوتروپین (HCG) انجام می‌گیرد و طی آن، چندین تخمک در طی چند دقیقه برداشته می‌شود. سپس تخمک‌ها در لوله‌های آزمایشگاهی مخصوصی با نام و شماره اختصاصی ذخیره می‌گردد و به آزمایشگاه انتقال می‌یابد. تخمک‌های جمع‌آوری‌شده توسط یک جنین‌شناس مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس طبق روش کمک‌باروری انتخابی با اسپرم لقاح می‌یابد؛ بدین صورت که در روش آی‌وی‌اف (IVF) پس از کشت در یک مایع مغذی، تخمک‌ها و اسپرم‌ها در کنار یکدیگر قرار داده می‌شوند و در روش میکرواینجکشن (ICSI) نیز اسپرم‌ها به داخل تخمک‌ها تزریق می‌گردند.

این نکته را هم باید اضافه کرد که گاهی بعد از عمل تخمک‌کشی؛ فرد احساس فشار، دل‌درد یا پری می‌کند. همچنین پس از این فرایند، معاینه‌ای توسط پزشک بر روی دیواره واژن و تخمدان‌ها صورت می‌گیرد که جهت جلوگیری از خونریزی در آن‌ها یک عامل محرک نیز استفاده می‌شود. ضمناً در موارد نادری به علت عدم پاسخ به درمان پانکچر، تکنیک لاپاراسکوپی لگن برای تخمک‌کشی به کار می‌رود.

در حالت طبیعی در هر چرخه پریود، تعدادی از فولیکول های تخمدان شروع به بالغ شدن می کنند، ولی در طول پروسه تنها یک فولیکول به بلوغ کامل رسیده و مابقی از بین می روند. تخمک موجود در فولیکول بالغ در طی عمل تخمک گذاری از تخمدان رها می شود؛ پس به صورت نرمال نیز گذر زمان و افزایش سن، سبب کاهش ذخیره تخمدان می شود.

برای عمل تخمک کشی، پزشک با تجویز داروهای تحریک تخمدان، سبب رشد تعداد زیادی فولیکول دارای تخمک می شود. این عمل باعث می شود که بیش از یک عدد از فولیکول به بلوغ کامل برسد. البته این تعداد در مقایسه با تعداد تخمک موجود در تخمدان، تعداد ناچیزی است؛ پس نمی توان گفت که عمل تخمک کشی سبب کاهش چشمگیر ذخیره تخمدان می شود.

در مطلب آیا ذخیره تخمدان کم باعث ناباروری می شود؟ می توانید در مورد عوامل مؤثر بر ذخیره تخمدان اطلاعات کسب کنید.

عمل تخمک کشی ۳۶ تا ۳۷ ساعت پس از تزریق HCG انجام می شود. افراد باید ساعت ۸ شب قبل از عمل، شام سبک میل کرده و از ساعت ۱۲ شب به بعد تا زمان عمل ناشتا بمانند.

به طور کلی مراقبت های زیر، قبل از فرایند پانکچر الزامی می باشد:

• مصرف داروهای فشار خون، تیروئید یا بیماری های قلبی طبق روال قبلی
• کسب مشاوره های لازم در صورت ابتلا به دیابت
• استحمام و اصلاح موهای بدن در شب قبل از عمل
• عدم استفاده از مواد آرایشی یا لاک ناخن
• عدم رابطه جنسی و مقاربت طی ۲ هفته قبل از عمل

باتوجه به بروز حالاتی همچون افزایش وزن، تهوع، یبوست و تغییر اشتها طی دوران استفاده از داروهای تحریک تخمک‌گذاری، بهتر است پیش از عمل پانکچر رژیم غذایی مناسبی اتخاذ شود که شامل موارد زیر است:

• مصرف سبزیجات برگ‌دار
• میوه‌های مختلف همچون انواع توت
• مصرف متعادل محصولات لبنی
• استفاده از دانه‌های مغذی
• مصرف ماهی
• غذاهای سرشار از فولیک اسید، سلنیوم، روی، آنتی‌اکسیدان‌ها و…
• خوراکی‌های حاوی ویتامین‌های A، D، C و E
• اجتناب از خوارکی‌های التهاب‌آور و کاهنده اکسیژن بدن مانند شکر، نمک، غذاهای سرخ‌شده، محصولات فراوری‌شده و گوشت اضافی
• اجتناب از غذاهای آلرژی‌زا

لازم به ذکر است که گاهی بانوان دارای چاقی، پیش از اقدام به بارداری شروع به کاهش وزن می‌کنند و این کاهش وزن با آغاز داروهای تحریک تخمک‌گذاری کندتر می‌شود؛ لذا این امر طبیعی است و نباید برای سرعت بخشیدن به کاهش وزن خود از مصرف مواد غذایی لازم خودداری نمود. همچنین باید دانست که از آغاز درمان ناباروری، همان الگوی تغذیه ویژه بارداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. از بهترین خوراکی‌های پیشنهادی برای قبل از عمل تخمک‌کشی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ساندویچ تخم مرغ + ماست و شوید + گوجه فرنگی + نصف سیب یا موز
• جوجه کباب + سیب‌زمینی + سبزیجات بخارپز + گلاب و انجیر
• ساندویچ مرغ خانگی + نعناع و ماست + نصف سیب
• ماکارونی با مرغ و سبزیجات + نعناع و ماست + گلاب و انجیر

• مصرف داروهای تجویز شده پزشک
• استفاده از داروی ضد تهوع در صورت بروز تهوع
• مصرف مسکن‌هایی همچون استامینوفن یا شیاف دیکلوفناک
• استفاده از مکمل‌های پروژسترون به شکل تزریقی، خوراکی یا شیاف واژن برای آماده‌سازی رحم جهت لانه‌گزینی
• مصرف آنتی‌بیوتیک برای کاهش التهاب اندام‌های تناسلی و پیشگیری از عفونت
• عدم نزدیکی و رابطه جنسی تا ۲ هفته بعد از عمل تخمک‌کشی
• مراجعه به پزشک در صورت بروز درد شدید در نواحی زیر شکم، ورم شکم و یا تهوع شدید
• استفاده از متفورمین (گلومت) به تجویز پزشک در بانوان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
• مصرف دوز کمی از آسپرین، محلول تزریقی کلسیم و اگونیست‌های دوپامین تحت نظر پزشک
• توقف مصرف داروهای تزریقی به تشخیص پزشک در صورت سطح بالای استروژن یا رشد تعداد زیادی فولیکول
• جایگزین کردن گنادوتروپین با آگونیست‌های هورمون‌های آزادکننده آن نظیر لوپرول
• داشتن استراحتی ۲۴ ساعته

• مصرف روزانه ۳ عدد سفیده تخم مرغ آب پز یا ۳ عدد سفیده با یک زرده نیمرو شده
• متعادل کردن مقدار مصرف پروتئین روزانه با مقدار مساوی از کربوهیدرات ها
• مصرف مواد غذایی با شاخص گلیسمی پایین
• مصرف مواد غذایی با فیبر زیاد
• مصرف روزانه اسیدهای چرب ضروری
• عدم مصرف کافئین
• مصرف غذاهای ارگانیک
• مصرف ۳ وعده غذایی و ۲ میان وعده
• سبزیجات و سالاد همراه با روغن زیتون استفاده شود.
• از خوردن خوراکی های شیرین خودداری گردد.
• مایعات شور مانند دوغ شور و آب، زیاد مصرف شود.
• مصرف خوراکی‌های حاوی نمک مانند چیپس، کشک، پفک شور، نمک و گوجه و…
•  افزایش مصرف آب و مایعات

پس از عمل تخمک کشی به خصوص در مواردی که تعداد تخمک های برداشت شده از تخمدان ها زیاد باشد، تخمدان ها ورم کرده و فرد احساس درد شدید در ناحیه تخمدان دارد. این عوارض پس از بروز اولین پریود بعد از عمل تخمک کشی از بین خواهد رفت و تخمدان ها به حالت اول برمی گردند.

تخمک‌کشی به دلیل استفاده از هورمون‌های مختلف برای تحریک تخمک‌گذاری، ممکن است عوارضی را به دنبال داشته باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان‌ها با عوارض ثانویه‌ مانند کم‌آبی بدن، لختگی خون، آسیب به کلیه‌ها و…
• شکل‌گیری کیست‌های تخمدانی در کمتر از ۱ درصد موارد و قابل درمان با جراحی
• بروز حساسیت مانند قرمزی و کبودی در محل تزریق
• واکنش نامناسب بدن به هورمون‌های تزریق‌شده و عدم توانایی بدن در کنترل سطح آن‌ها
• درد سینه‌ها هنگام لمس آن‌ها
• درد در ناحیه تخمدان
• آب آوردن شکم بعد از تخمک کشی
• گر گرفتگی و احساس گرمای شدید به همراه عرق کردن
• خونریزی
• عفونت به‌ویژه درصورت عدم تبحر پزشک
• خشک شدن واژن
• ضربان قلب سریع
• آسیب به رگ‌های خونی فرد اهداکننده تخمک در موارد نادری از عمل تخمک‌کشی
• مشاهده برخی علائم شبه‌یائسگی نظیر بی‌نظمی قاعدگی برای مدتی کوتاه

هایپر شدن پس از عمل تخمک کشی، به معنای زیاد شدن تعداد تخمک های استخراج شده از تخمدان می باشد. در این موارد ممکن است عوارض پس از عمل تخمک کشی شدیدتر شود؛ به همین علت بیمار باید تحت نظر پزشک باشد. اغلب در این شرایط انتقال جنین صورت نمی گیرد درواقع با تزریق هورمون گنادوتروپین به‌عنوان یک محرک، فولیکول‌های بالغ آزاد می‌شود که درصورت وقوع سندرم تحریک بیش‌ازحد تخمدان (OHSS) طی یک هفته پس از تزریق، هایپرشدن رخ می‌دهد. همچنین با آغاز بارداری و افزایش تولید هورمون‌ها، احتمال شدت یافتن این سندرم وجود دارد. به‌طور کلی، تحریک بیش‌ازحد تخمدان‌ها دارای علائم خفیف یا شدیدی است که معمولاً ۱۰ روز پس از تزریق هورمونی علائم خود را نشان می‌دهد و گاهی خودبه‌خود بهبود می‌یابد. علائم سندرم تحریک تخمک‌گذاری در حالت خفیف تا متوسط عبارتند از:

• درد نوسانی و خفیف در ناحیه شکم
• حالت تهوع و استفراغ
• نفخ شکم
• اسهال
• درد در ناحیه تخمدان‌ها

موارد بالا مربوط به نوع خفیف سندرم است که اغلب پس از یک هفته پایان می‌یابد. اما درصورت وقوع بارداری پس از تزریق داروها، علائم شدت می‌یابد و گاهی تا چند هفته ادامه پیدا می‌کند. علائم سندرم شدید تحریک تخمدان عبارتند از:

• درد شدید در شکم
• بزرگ شدن و احساس سفتی شکم
• افزایش وزن ناگهانی مانند ۲.۳ کیلوگرم طی یک روز یا ۴.۵ کیلوگرم طی سه روز و…
• کاهش میزان دفع ادرار
• ادرار تیره‌رنگ
• حالت تهوع و استفراغ مداوم و شدید
• احساس تنگی نفس
• سرگیجه

تأخیر در پریود تحت تأثیر عوامل زیادی اتفاق می افتد. گاهی تأخیر در زمان شروع قاعدگی در افرادی که تجربه عمل تخمک کشی داشته اند، مشاهده شده است؛ اما این موضوع نگران کننده نیست.

همان‌گونه که ذکر شد، عمل تخمک‌کشی یا پانکچر تحت بیهوشی خفیف یا بی‌حسی موضعی انجام می‌شود که به کمک تکنیک مبتنی بر پروپوفول صورت می‌گیرد. منظور از بیهوشی بر اساس پروپوفول، تزریق وریدی یک داروی آرام‌بخش _برخلاف بیهوشی عمومی_ می‌باشد که بدین ترتیب، هیچ دردی حین عمل پانکچر احساس نمی‌شود. اما باید توجه داشت در صورتی که فرد بعد از تخمک‌کشی دچار درد در ناحیه زیر شکم و لکه‌بینی باشد باید فوراً به پزشک مراجعه کند.

پس از عمل تخمک کشی در صورت مشاهده علائم زیر، باید بلافاصله به پزشک مراجعه کرد:

• تب بیشتر از ۲۸ درجه سانتیگراد
• تورم شکم یا احساس درد شدید در بخش هایی از آن
• حالت تهوع شدید یا استفراغ مداوم
• وجود مشکل در دفع ادرار یا دفع ادرار دردناک
• خونریزی شدید از واژن

همان‌طور که بیان شد، سایر تخمک‌های سالم و باکیفیت بعد از تخمک‌کشی فریز می‌شوند. در واقع، معمولاً ۸۰ درصد از تخمک‌های دریافت‌شده طی فرایند تخمک‌کشی بسیار باکیفیت، طبیعی، بالغ و مناسب انجماد هستند؛ لذا بلافاصله و طی حداکثر ۲۴ ساعت در آزمایشگاه منجمد می‌شوند تا در صورت تمایل زوج برای بارداری‌های بعد، بدون نیاز به انجام مجدد عمل پانکچر مورد استفاده قرار گیرند.

باید اشاره کرد که گاهی هیچ‌یک از روش‌های مذکور برای استخراج تخمک مؤثر واقع نمی‌شود؛ لذا در این موقعیت می‌توان از گزینه تخمک اهدایی استفاده نمود. طی چنین روشی نیز برای دریافت تخمک از اهداکننده، ابتدا تزریق HCG در زمان مشخصی انجام می‌شود. سپس با انجام آسپیراسیون تخمدانی از مسیر واژن، پزشک تخمک را از تخمدان‌ها خارج می‌سازد که این روند با سوزن متعلق به پروب سونوگرافی صورت می‌گیرد. طی فرایند دریافت تخمک از اهداکننده نیز که حدود ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد، بدون نیاز به بستری پس از عمل تنها بی‌حس‌کننده یا آرام‌بخش به وی داده می‌شود.