ناباروری ثانویه؛ از علل تا روش‌های درمان

در کنار مشکلات ناباروری و عدم توانایی در فرزندآوری که بسیاری از زوج‌ها را درگیر کرده است، شکل دیگری از نازایی نیز وجود دارد که معمولاً کمتر از سوی والدین موردتوجه قرار می‌گیرد. در صورت داشتن فرزندی از قبل و تلاش‌های ناموفق برای بارداری مجدد یا بارداری همراه با سقط، نوع خاصی از نازایی به نام «ناباروری ثانویه» شکل می‌گیرد که علل و دلایل گوناگونی دارد و باید بلافاصله درمان شود.

ناباروری ثانویه، به ایجاد مشکلات باروری پس از یک زایمان موفق اشاره دارد که به معنی تلاش ناموفق برای حاملگی، طی حداقل ۲ تا ۳ بار مقاربت در هفته به مدت دست‌کم یک سال می‌باشد. گاهی بدون درمان نیز پس از مدتی، حاملگی مجدد اتفاق می‌افتد؛ اما باید دانست که ناباروری ثانویه به دلیل کاهش شانس باروری طی سال‌های آینده و نیز اثرات بالا رفتن سن در کاهش شانس فرزندآوری، نیاز به درمان مناسبی دارد.

لازم به ذکر است که در برخی شرایط و موارد خاص، مراجعه به پزشک باید در اولین فرصت صورت گیرد؛ ازجمله:

•     بروز قاعدگی‌های نامنظم
•     قاعدگی با فواصل بسیار کوتاه مثلاً هر ۳ هفته یک‌بار
•     قاعدگی با فواصل بسیار طولانی مانند ۳ ماه یا بیشتر
•     سابقه ۲ بار سقط‌جنین یا دفعات بیشتر
•     سابقه ابتلا به عفونت لگنی
•     سن بالا (حدوداً بالای ۳۵ سال) در زنان
•     عدم لمس بیضه‌ها در کیسه بیضوی مردان
•     سابقه عفونت پروستات در مرد

بهترین راه پیشگیری از ناباروری ثانویه، اقدام به بارداری‌های مجدد در سنین پایین و عدم به‌تعویق انداختن فرزندآوری می‌باشد. طبق نظر پزشکان، سن اوج باروری برای زنان در بازه ۱۸ تا ۳۲ سالگی است و پس از آن به‌تدریج قدرت باروری کاهش می‌یابد؛ به حدی که معمولاً تا سن ۴۲ سالگی، این میزان به حداقل خود می‌رسد. اگرچه سن بانوان، نقش مهم‌تری در شانس فرزندآوری نسبت به سن مردان دارد؛ اما گفته می‌شود که در مردان نیز پس از حدود ۵۰ سالگی، تغییراتی در DNA اسپرم رخ می‌دهد که روی قدرت باروری مردان اثرگذار است.

برای مطالعه درمورد بارداری در سنین بالا، اینجا کلیک کنید.

مواردی که به‌عنوان علل ناباروری ثانویه ذکر شد، همگی از دلایل شناخته‌شده این عارضه هستند و بسیاری از آن‌ها، قابل‌درمان می‌باشند. نحوه اثرگذاری این عوامل به شرح زیر است:

علل ناباروری ثانویه در زنان

از جمله علل ناباروری ثانویه در زنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وزن

افزایش و کاهش ناگهانی وزن، ازجمله عللی است که بر روی عملکرد تخمدان زنان اثر می‌گذارد و با ایجاد مشکلاتی نظیر نارسایی تخمدان، مانع از وقوع یک ‌باروری مؤفق می‌گردد و حتی ممکن است که منجر به ناباروری شود.

• بارداری قبلی

برخی از عوارض و پیامدهای ناشی از بارداری‌های قبلی نیز عبارت‌اند از: باقی ماندن جفت بعد از زایمان و ایجاد عفونت، پارگی طولانی‌مدت کیسه، تجربه سقط‌های غیر ایمن، انواع عفونت پس از زایمان و… .

• سن

با توجه به کاهش ذخیره تخمدانی در طول زمان، ایجاد فاصله طولانی‌مدت بین بارداری اول و دوم ممکن است که ضمن کاهش کمیت و کیفیت تخمک‌ها، مانع از یک حاملگی موفق نیز شود.

• سیگار

سیگار کشیدن می‌تواند موجب بروز مشکلات تخمدان و کاهش کیفیت تخمک‌ها در زنان شود و ناباروری دوم یا ناباروری ثانویه را به همراه داشته باشد.

• اختلال کمی و کیفی تخمک

خانم‌ها دارای ذخیره تخمدانی با تعداد محدودی تخمک هستند که از سن ۴۰ سالگی به بعد، کمیت و کیفیت تخمک‌‌ آن‌ها کاهش یافته و احتمال بروز اختلالات کروموزومی در تخمک‌هایشان نیز افزایش می‌یابد. از طرفی دیگر، بانوانی هم که در سن بارداری خود قرار دارند؛ عواملی نظیر مشکلات ژنتیکی، اختلالات ناشی از پرتودرمانی و بیماری‌های اتوایمیون نیز در ناباروری ثانویه آنان دخیل است.

• انسداد لوله فالوپ

یکی از اختلالات لوله‌های فالوپ، انسداد آن‌ها می‌باشد؛ بدین گونه که در صورت ابتلا به برخی از بیماری‌های عفونی نظیر سوزاک یا کلامیدیا، لوله‌های فالوپ (لوله‌های رحمی) مسدود می‌گردد. در این عارضه، تخمک‌ها قادر به انتقال از تخمدان به رحم نیستند و درنتیجه، ناباروری رخ می‌دهد.

• آندومتریوز

هنگامی که بافت رحم در قسمت دیگری از بدن (همانند روده یا تخمدان) رشد کند و تکامل یابد؛ آندومتریوز رخ می‌دهد. در این اختلال، کیفت تخمک‌ها کاهش می‌یابد (بدون در نظر گرفتن سن) و موجب ناباروری می‌شود.

• سندرم تخمدان پلی کیستیک

سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOD) که با علائمی نظیر بی‌نظمی قاعدگی تشخیص داده می‌شود، در اثر اختلال هورمونی ایجاد می‌گردد. به بیانی دیگر، در افراد مبتلا به PCOD، میزان ترشح هورمون مردانه در بدن خانم افزایش یافته و در نتیجه عدم تخمک‌گذاری و ناباروری رخ می‌دهد.

• مشکلات رحمی

برخی از مشکلات رحمی نظیر عفونت یا زخم رحم، باقی‌ماندن جفت در رحم، رشد پولیپ یا فیبروم رحم قادر به ایجاد اختلال ناباروری ثانویه در خانم‌ها می‌باشد. همچنین زخم ایجادشده طی عمل سزارین قبلی نیز موجب بروز چسبندگی رحم و اختلال در ناباروری ثانویه می‌شود.

علل ناباروری ثانویه در مردان

تعدادی دیگر از علل احتمالی ناباروری ثانویه، مربوط به مشکلات مرد است که ازجمله آن‌ها می‌توان کاهش کمیت و کیفیت اسپرم به دلیل افزایش سن، تغییرات وضعیت سلامتی و مصرف دارو را نام برد. از جمله علل ناباروری ثانویه در مردان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• واریکوسل

واریکوسل، یک بیماری مردانه به معنی تورم غیرعادی اسکروتوم یا کیسه بیضه است که در اثر اتساع عروق خونی و افزایش دمای ناشی از افزایش جریان خون رخ می‌دهد و ضمن از بین بردن اسپرم‌های سالم یا بدشکل کردن آن‌ها، مانع از باروری می‌گردد.

• وزن

افزایش و کاهش ناگهانی وزن، بر روی سلامت اسپرم مردان نیز تأثیرگذار است و با ایجاد مشکلاتی نظیر کاهش کیفیت منی، کاهش تولید اسپرم و اختلال نعوظ در آقایان، مانع از وقوع یک ‌باروری مؤفق می‌گردد.

• عفونت

عفونت‌های مختلفی می‌تواند مشکلات ناباروری را در مردان ایجاد کند که شامل اوریون، آبله‌مرغان، سل، مایکوپلاسما و عفونت‌های ادراری می‌شود. اصلی‌ترین اثرگذاری این بیماری‌ها، تغییر روند تولید اسپرم و نیز نابود کردن اسپرم است.

• کاهش میزان تستوسترون

مواردی مانند افزایش سن مرد، اختلالات تیروئیدی و سابقه آسیب و جراحی و عفونت‌های اندام‌های تناسلی، تورموهای خوش‌خیم، آبله، اوریون، سکته قلبی و کما از جمله عواملی هستند که سبب کاهش تولید هورمون تستوسترن و درنتیجه، تولید اسپرم می‌گردد و ممکن است ناباروی رخ دهد.

• آسیب‌دیدگی

آسیب دیدن اندام تناسلی مخصوصاً در مردان به علت عوامل مختلفی مانند سانحه، جراحی _مثل عمل مجاری تناسلی-ادراری جهت درمان بی‌اختیاری ادرار_، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، شکل‌گیری تومور در بیضه یا پروستات و… رخ می‌دهد و موجب کاهش تعداد اسپرم‌ها می‌شود.

• استرس

برخی از علل روانی مانند استرس شدید یا طولانی‌مدت، موجب اختلال در تولید هورمون‌هایی همچون تستوسترون می‌شود. این امر با کاهش تولید اسپرماتوژنز و تغییر شکل و مورفولوژی اسپرم‌ها، ناباروری ثانویه را به وجود می‌آورد.

• سبک زندگی

در انتخاب سبک زندگی سالم، باید مواردی همچون رژیم غذایی مناسب به‌همراه ترک سیگار و الکل و عدم مصرف دخانیات را در نظر گرفت؛ چراکه این عوامل می‌تواند ضمن به خطر انداختن سلامت اسپرم‌ها، امکان باروری در دفعات بعدی را هم کاهش دهد.

• عوامل محیطی

شرایط و عوامل محیطی، نقش مهمی در بروز ناباروری ثانویه دارد. به‌عنوان‌مثال مواردی نظیر تماس با حرارت بالا، قرارگیری در معرض آفت‌کش‌های شیمیایی و نیز تماس با سرب و دی سولفید کربن روی کمیت و کیفیت اسپرم‌ها اثر می‌گذارد. همچنین استفاده زیاد از روان‌کننده‌ها (لوبریکانت‌ها) نیز برای اسپرم مناسب نمی‌باشد و موجب از بین رفتن آن می‌شود.

• مصرف داروهای خاص

باید خاطرنشان کرد که مصرف برخی داروهای فشار خون و آنتی‌بیوتیک و پروسه‌های درمانی بیماری‌هایی نظیر عفونت قارچی، التهاب روده (کولیت اولسروز)، مشکلات معده، تشنج، سرطان پروستات، اسکیزوفرنی، روماتیسم و نقرس بر کیفیت اسپرم تأثیرگذار بوده و می‌تواند موجب ناباروری ثانویه در مردان شود.

سیگار کشیدن ومصرف دخانیات می‌تواند موجب بروز مشکلات نعوظ و اسپرم در مردان گردد و ناباروری دوم یا ناباروری ثانویه را به همراه بیاورد.

• مشکلات پروستات

اگر به پروستات مرد آسیبی برسد، عواقبی نظیر کاهش انزال طبیعی و کاهش تعداد اسپرم روی خواهد داد که در ناباروری ثانویه اثر به‌سزایی دارد. به علاوه، اگر پروستات به طور کامل برداشته شود، مایع منی به سمت عقب برمی‌گردد.

در کنار دلایل شناخته‌شده، برخی علل ناشناخته نیز زمینه ناباروری‌های اولیه و ثانویه را ایجاد می‌کند. این وضعیت که ناباروری «ایدیوپاتیک» نامیده می‌شود، در صورت عدم مشکل در قاعدگی یا آزمایش‌های هورمونی زن و همچنین طبیعی بودن تست‌ها و آنالیز مایع منی مرد به وجود می‌آید. در چنین حالتی، تشخیص علت ناباروری با آزمایش‌های معمول امکان‌پذیر نیست که دلیل آن می‌تواند تفاوت عملکرد دستگاه تناسلی، مصرف سیگار و الکل، چاقی یا لاغری مفرط و همچنین مصرف زیاد قهوه باشد.

ناباروری ثانویه با دلایل ناشناخته، به دو صورت قابل‌تحلیل و توجیه است:

۱_ قرارگیری زن و مرد در پایین‌ترین سطح قدرت باروری به علت مواردی نظیر سن بالا و پیری مرتبط با توانایی تولیدمثل

۲_ عدم دسترسی به آزمون‌های استاندارد جهت تشخیص برخی اختلالات همچون مشکلات لانه‌گزینی یا اختلال در گامت

لازم به ذکر است که در برخی موارد، مجموعه‌ای از علل شناخته‌شده و ناشناخته موجب ناباروری می‌شود و می‌توان با انواع روش‌های درمان ناباروری بر آن‌ها غلبه نمود.

آزمایش‌هایی که برای تشخیص ناباروری ثانویه مورداستفاده قرار می‌گیرد، مشابه تست‌های تشخیص ناباروری اولیه است. این آزمایش‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

معاینه عمومی

در نخستین گام، لازم است که علاوه‌بر بررسی سوابق پزشکی نظیر آسیب‌دیدگی‌ها، اختلالات ارثی، جراحی‌های مرتبط با باروری و بیماری‌های مزمن، معاینه‌ای بر روی اندام‌های تناسلی نیز صورت گیرد و اطلاعاتی در خصوص رشد جنسی بیمار طی دوران بلوغ و همچنین عادت‌های جنسی وی کسب شود.

آنالیز مایع منی

از اولین و مهم‌ترین آزمایش‌های تشخیص علل ناباروری، تحلیل مایع منی مردان و وضعیت کمی و کیفی اسپرم آن‌ها است. با نمونه‌گیری از مایع منی در آزمایشگاه مواردی نظیر تعداد اسپرم‌ها، حرکت و جنبندگی آن‌ها، ناهنجاری‌های شکلی یا مورفولوژی اسپرم، وجود عفونت در نمونه و… مورد بررسی قرار می‌گیرد. در صورت نرمال بودن نتایج، آزمایش‌هایی برای زن نیز تجویز می‌شود.

اگر تمایل دارید درباره آنالیز مایع منی بیشتر بدانید، مطلب آزمایش اسپرم رادینا سلامت را مطالعه نمایید.

سونوگرافی اسکروتوم (کیسه بیضه)

سونوگرافی کیسه بیضه یا اسکروتوم می‌تواند با ثبت تصاویری توسط امواج صوتی دارای فرکانس بالا، بیماری‌هایی مانند واریکوسل و همچنین مشکلات بیضه‌ها و ساختارهای نگهدارنده آن را تشخیص دهد.

تست ادرار پس از انزال

برای تشخیص عارضه انزال برگشتی، باید از آزمایش ادرار پس از انزال کمک گرفت. در صورت مشاهده اسپرم در نمونه ادرار می‌توان دریافت که اسپرم‌ها به‌جای خروج حین انزال، به مثانه برمی‌گردد.

تست هورمون

پزشک با انجام آزمایش‌های هورمونی، به بررسی هورمون‌های مؤثر در رشد جنسی همچون تستوسترون و… می‌پردازد. این هورمون‌ها توسط غدد هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه‌ها تولید می‌شود و لازم است که ناهنجاری‌های مربوط به آن‌ها مورد بررسی قرار گیرد.

بیوپسی بیضه

نمونه‌برداری از بافت بیضه یا  نیز توسط یک سوزن صورت می‌گیرد که در صورت رد مشکلات مربوط به تولید اسپرم، احتمالاتی نظیر اختلالات جابجایی اسپرم و مشکلات انسدادی بررسی می‌شود.

تست عملکرد اسپرم

آزمایش تخصصی عملکرد اسپرم به بررسی و تحلیل نحوه نفوذ اسپرم در تخمک، نرخ زنده ماندن اسپرم‌ها پس از انزال و نیز مشکلات حرکت اسپرم تا تخمک و لقاح می‌پردازد.

سونوگرافی ترانس رکتال

حین انجام سونوگرافی ترانس رکتال با چرب کردن پروب سونوگرافی توسط ژل، این پروب باریک وارد راست‌روده (رکتوم) می‌شود. در این صورت می‌توان ضمن مشاهده پروستات، به مشکلاتی مانند انسداد لوله‌های منی‌بَر پی برد.

تشخیص مشکلات زنان

به‌عنوان نمونه‌ای از آزمایش‌های تشخیصی در زنان، باید روش‌های هیستروسکوپی یا هیستروسالپینگوگرام را نام برد که به تشخیص حفره رحم کمک می‌کند. همچنین آزمون‌هایی نیز برای بررسی انسداد لوله فالوپ انجام می‌شود.

برای درمان ناباروری دوم یا ثانویه می‌توان از روش‌های درمانی مشابه ناباروری اولیه کمک گرفت. داشتن برنامه درمانی منظم و دقیق در این خصوص، اهمیت زیادی دارد. به‌عنوان‌مثال درصورت عامل افت ذخیره تخمدان، لازم است که هرچه زودتر، درمان‌هایی مثل IVF به کار رود.

در بانوان دچار سقط جنین مکرر، مواردی همچون کیفیت تخمک‌ها، اختلالات کروموزومی و همچنین زخم رحم (قابل‌درمان با جراحی آندوسکوپی) مورد بررسی قرار می‌گیرد و در چنین مواقعی، اغلب درمان آی‌وی‌اف (IVF) نیز استفاده می‌شود.

نهایتاً پزشک با تشخیص دقیق علت ناباروری ثانویه یا ناباروری دوم، مناسب‌ترین درمان را انتخاب می‌کند و این موضوع را با زوج نیز در میان می‌گذارد. لذا با توجه به طیف گسترده راهکارها و روش‌های درمانی، توصیه می‌شود که ضمن اعتماد به روش درمانی و تشخیص پزشک متخصص، همکاری‌های لازم جهت کسب سریع‌ترین و بهترین نتیجه صورت گیرد.

به علت شیوع مشکلاتی نظیر افسردگی، ناامیدی، خشم و ناراحتی در زوج‌های مبتلابه ناباروری ثانویه، درمان‌های روانشناسی و مشاوره‌ای را نیز می‌توان مدنظر قرار داد.

باید دانست که علاوه بر درمان ناباروری ثانویه به روش‌های کمک‌‌باروری، می‌توان از مواد طبیعی و معدنی مختلفی نیز استفاده نمود. برخی از روش‌های درمانی ناباروری ثانویه به صورت طبیعی عبارت‌اند از:

• مصرف روی: برای بهبود تولید اسپرم و روند تخمک‌گذاری، می‌توان از مکمل روی استفاده کرد که بهترین نوع مصرفش، ترکیب آن با ویتامین‌های گروه B است.
• مصرف اسیدفولیک: استفاده از مکمل اسیدفولیک در چندماه قبل از حاملگی و نیز در طول آن مفید است تا بتوان از عوارض و اختلالات جدی جنینی پیشگیری کرد؛ البته ناگفته نماند که مقدار پیشنهادی این مکمل به صورت طبیعی، ۵۰۰۰ میکروگرم است و این مقدار برای افرادی که شک به حاملگی دارند، به ۲۰۰۰ میکروگرم تغییر می‌کند.
• مصرف ویتامینB : افزایش هورمون محرک فولیکول و نیز تشکیل جسم زرد در تخمدان، نیازمند وجود مقادیر کافی ویتامین B در بدن است. همچنین افرادی که از قندها و غلات و غذاهای فرآوری‌شده، بسیار زیاد استفاده می‌کنند، نیازمند مصرف این گروه از ویتامین‌های مفید هستند.
• مصرف سلنیوم: در مواردی نظیر محافظت از رادیکال‌های آزاد، اسپرم، تخمک و همچنین پیشگیری از سقط و کمک به تقسیم سلولی جنین، مصرف سلنیوم پیشنهاد می‌شود.

سقط‌جنین، نیاز به مراقبت‌های ویژه‌ای دارد تا مشکلاتی نظیر ناباروری و بیماری‌های مرتبط را ایجاد نکند. بدین منظور باید پس از سقط‌جنین، برای جلوگیری از عفونت رحم و کاهش خطر سقط یا اختلالات مادرزادی در بارداری بعدی، آنتی‌بیوتیک و قرص فولیک اسید مصرف شود. درواقع بعد از سقط، خونریزی و ترشحات رحمی تا چند ماه ادامه می‌یابد و به علت بازماندن طولانی‌مدت گردن رحم، خطر عفونت نیز افزایش پیدا می‌کند. از طرفی، برای کنترل و پیشگیری از خطرات بعدی لازم است که مواردی نظیر باز یا بسته بودن گردن رحم، عدم شکل‌گیری عفونت و نیز وضعیت طبیعی رحم توسط پزشک متخصص مورد بررسی قرار گیرد.

پس از رعایت همه این نکات، همچنان احتمال تغییر در قدرت باروری زن طی بارداری‌های بعدی وجود دارد. یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر شانس باروری بعد از سقط‌جنین، استرس و اضطراب است. همچنین به دلیل مشکلات جسمی بعد از سقط، باید بارداری مجدد حداقل طی ۲ الی ۳ دوره قاعدگی به تعویق افتد. در صورت تمایل به فرزندآوری، مشورت با پزشک و انجام معاینات اولیه ضرورت دارد.

در کل، سقط‌جنین معمولاً نقش مستقیمی در ناباروری ثانویه ندارد؛ اما احتمال باروری زودهنگام را کاهش می‌دهد. بنابراین می‌توان با برخی روش‌ها، شانس بارداری مجدد را افزایش داد؛ ازجمله:

اصلاح سبک زندگی: مواردی نظیر ترک مواد مخدر و سیگار، کاهش وزن و رسیدن به وزن متعادل، تغذیه مناسب به‌ویژه در دوران پیش از حاملگی و… احتمال بارداری را افزایش می‌دهد.

کنترل تخمک‌گذاری: ازآنجایی‌که شانس لقاح و باروری در ایام نزدیک به تخمک‌گذاری بیشتر می‌شود، در صورت داشتن قاعدگی منظم می‌توان با ثبت روزهای سیکل پریود خود، نسبت به نزدیکی در روزهای اول تخمک‌گذاری اقدام کرد.

به‌طورقطعی نمی‌توان گفت که بروز بیماری در بارداری اول، موجب تکرار آن در بارداری‌های بعدی هم می‌شود. برخی مشکلات همچون فشار خون، دیابت بارداری، بیماری‌های مغز و اعصاب، روماتیسم و لوپوس ممکن است که صرفاً در طی دوران حاملگی بروز کند. ازجمله بیماری‌هایی که احتمال تکرار آن‌ها در حاملگی‌های بعدی نیز وجود دارد باید فشار خون، دیابت بارداری و مسمومیت بارداری را نام برد؛ بااین‌حال، به‌طورقطع نمی‌توان احتمال وقوع مجدد آن‌ها را پیش‌بینی کرد.

برخلاف تصور بعضی از مادران که چکاپ‌ها و معاینات هفتگی و ماهانه را در بارداری‌های مجدد خود ضروری نمی‌دانند، به علت تفاوت شرایط جسمانی مادر و نیز وضعیت جنین در هر بارداری باید چکاپ‌های خود را دائماً دنبال کنند. گاهی در بارداری دوم بدون سابقه قبلی، مشکلاتی نظیر فشار خون و دیابت بارداری رخ می‌دهد یا نوزادی دارای مشکلات تنفسی، رشدی و وزن کم متولد می‌شود. به‌طورکلی در زنان دارای روند طبیعی در حاملگی، چکاپ‌های ماهانه طی ۵ ماه اول و سپس دوهفته یک‌بار و هفتگی برای اندازه‌گیری فشار خون و وزن مادر ضرورت دارد.

داشتن تجربه بارداری‌های قبلی، به‌تنهایی نمی‌تواند میزان تهوع و استفراغ در حاملگی مجدد را کاهش دهد. درواقع، هورمون‌های بارداری بدون توجه به جنسیت جنین، طی هر حاملگی ترشح می‌شود و بدن نیز معمولاً سازگاری خاصی با آن‌ها پیدا نمی‌کند؛ اما ممکن است که عواملی نظیر آمادگی‌های ذهنی و روانی، افزایش اعتمادبه‌نفس و کاهش استرس و اضطراب به کنترل حالت تهوع و استفراغ کمک نماید.